آیا امکان ساخت واکسن آنفلوانزایی که در تمام طول عمر موثر باشد وجود دارد؟

تزریق هرساله ی واکسن آنفلوانزا کار دشوار و دردناکی است.

با تزریق سالانه ی این واکسن قطعا شما می توانید از خود و اطرافیان خود در برابر این بیماری محافظت کنید. مرکز کنترل بیماری ها در آمریکا تخمین زده است که واکسن های آنفلوانزا تنها در فصل ۲۰۱۵-۲۰۱۶ از شیوع  این بیماری، توانسته اند از ۵٫۱ میلیون مورد ابتلا به این بیماری جلوگیری کنند. اما چند نفر از ما می توانند از زمان مدرسه یا کار خود بزنند و برای تزریق این واکسن به بازوی خود اقدام کنند؟ آیا بهتر نخواهد بود که ما واکسنی بسازیم که در تمام طول عمر ما را از ابتلا به هر نوع آنفلوانزایی مصون بدارد؟

گویا آی‌تی – دانشمندان در تلاش برای ساخت واکسنی هستند که برای سال های متمادی هنوز هم کارایی خود را داشته باشد. جیمز کرو، مدیر مرکز واکسیناسیون واندربیلت از واحد پزشکی دانشگاه واندربیلت در نشویل، ایالات تنسه می گوید:” ما به دنبال یافتن راهی هستیم که مارا  از این حلقه ی واکسیناسیون سالانه نجات دهد. بعلاوه ما به دنبال ساخت ماده ای هستیم که بدن را نه تنها در برابر یک نوع آنفلوانزای همه گیر، بلکه در برابر همه یا بیشتر انواع این بیماری مقاوم کند.”

در ادامه توضیح می دهیم که چگونه ویروس آنفلوانزا ما را بازی می دهد و با برای غلبه با این پدیده چگونه مبارزه می کنیم.

چرا ما برای مقابله با آنفلوانزا به واکسیناسیون سالانه نیاز داریم؟

ویروس آنفلوانزا به سرعت تغییر می کند. این ویروس می تواند در طول یک سال جهش های مختلفی داشته باشد، و یا ممکن است آنقدر تغییر کند که مانند اتفاقی که در شیوع همگانی آنفلوانزا در سال ۱۹۱۸ رخ داد، دنیا را دچار آشوب و اضطراب کند.

ویروس های آنفلوانزا توانایی غیر معمولی دارند که به آن ها اجازه می دهد به طور پیوسته و مداوم تغییر کنند. زمانی که دو ویروس آنفلوانزا فرد یا حیوانی را درگیر می کنند، ویروس ها با جابه جا کردن بخشی از محتوای ژنوم خود، حالتی تغییر یافته از خود را ایجاد می کنند که قبلا وجود نداشته است. کرو می گوید:”بیشتر ویروس ها این کار را نمی کنند. آن ها دچار جهش می شوند ولی اغلب توانایی ادغام و جابه جایی ژن های خود را ندارند.”

گاهی ویروس تازه تشکیل شده آن قدر با چیزی که سیستم ایمنی آن را می شناسد تفاوت دارد که می تواند به راحتی انتقال یافته و همه گیر شود. این شرایط به ویژه در صورتی رخ می دهد که ویروس شامل بخشی هایی از ویروس آنفلوانزایی باشد که قبلا تنها در بدن جانوران دیده شده است. کرو می گوید:” این همان زمانی است که به طور مثال آنفلوانزاهای پرندگان در بین انسان ها شیوع پیدا کرده و در صدر اخبار قرار می گیرند.”

خوشبختانه چنین شرایطی به ندرت پیش می آید. اما ویروس های آنفلوانزا برای این که ما را بدبخت کنند لزوما نباید تغییر کنند. ویروس آنفلوانزا می تواند بسیار سریع تر از بیشتر انواع ویروس ها جهش های ژنتیکی داشته باشند.”به محض اینکه شما آلوده می شوید، ویروس در بدن شما پیوسته در حال تغییر است.”

یکی از دلایل این اتفاق آن است که ویروس های آنفلوانزا معمولا در تکثیر گونه های مشابه خود مرتکب اشتباهات بسیاری می شوند. اما این تمام داستان نیست. برخی از ویروس هایی که عفونت های مزمن ایجاد می کنند، نظیر ویروس HIV و هپاتیت C پس از ورود  به بدن شما به طور قابل ملاحظه ای تغییر می کنند.. اما به نظر می رسد که دیگر ویروس ها نفع چندانی از اشتباهات خود نمی برند. پیتر پالیس، که یک ویروس شناس در دانشکده ی پزشکی ایکان در دانشگاه کوه سینا در نیویورک است می گوید:”ویروس سرخک نیز از این سیستم تولید مثلی پر اشتباهی برخوردار است. پس چرا ویروس آنفلوانزا پیوسته تغییر می کند اما ویروس سرخک چنین نیست؟”

پاسخ این سوال به این موضوع مربوط می شود که ویروس آنفلوانزا چگونه می تواند حواس سیستم ایمنی بدن شما را پرت کند. ویروس های آنفلوانزا دارای پروتئینی به نام هماگلوتینین هستند. این پروتئین به ویروس کمک می کند تا خود را به سلول های موجود در مجاری تنفسی شما متصل کرده و با آن ها ترکیب شود. بعلاوه ظاهر این پروتئین از حلقه های بسیار ریزی تشکیل شده است که توجه سیستم ایمنی را به خود جلب می کند.

کرو می گوید:” این پدیده چیزی شبیه به یک میله ی برقگیر است. بخش زیادی از توجه سیستم ایمنی شما صرف واکنش نشان دادن به این حلقه ها می شود. ویروس آنفلوانزا شما را فریب می دهد تا به مناطقی متمرکز شوید که اهمیت چندانی ندارند.” او می گوید این حلقه ها می توانند به طور پیوسته و بی وقفه تغییر کنند.  از آن جایی که این حلقه ها در بقا و زنده ماندن ویروس اهمیت چندانی ندارند می توانند بدون اینکه به آن آسیب برسانند به طور مداوم جهش پیدا کنند.

معنای نکات ذکر شده آن است که ویروس های آنفلوانزا می توانند آنقدر تغییر کنند که مصونیت شما در اثر تزریق واکسن قبلی مختل شده و دیگر آن قدرها کارساز نباشد. کرو می گوید:” این تغییرات بسیار کوچک هستند، اما همین موضوع ما را وادار می کند که هر سال واکسیناسیون را تجدید کنیم.”

آیا می توانیم عملکرد خود را  در ساخت این واکسن بهبود ببخشیم؟

هر سال واکسنی ساخته می شود که از ما در برابر سه یا چهار نوع ویروس آنفلوانزا محافظت می کند؛ ویروس هایی که به عقیده ی محققان در فصل پیش رو، شیوع بیشتری خواهند داشت. این رویکرد معایبی هم دارد.

واکسینه کردن تمام افراد به طور سالانه کار بسیار دشواری است – و در حقیقت بسیاری از ما به این کار بی توجهی کرده و یا برای آن تنبلی می کنیم. اگر ۸۰ تا ۹۰ درصد از جمعیت افراد هر سال واکسینه شوند، ویروس به دلیل ایمنی اجتماعی که ایجاد می شود تا حد قابل قبولی بی اثر خواهد شد. با این کار امکان انتقال آن به افراد سالمند و سایر گروه های آسیب پذیر کاهش می یابد. متأسفانه ما از این ارقام فاصله ی بسیار زیادی داریم.

مشکل دیگر آن است که پیش بینی این که هر سال ما به چه نوع واکسنی از آنفلوانزا نیاز خواهیم داشت کاری بسیار دشوار است. کرو می گوید:”ما باید پیش از آنکه ویروس های واقعی شیوع پیدا کنند حدس بزنیم که قرار است کدامیک از انواع آن ها گسترش یابند.” ساخت واکسن ها برای هر شرکت تولید کننده تقریبا شش ماه به طول می انجامد.

طبق اظهارات کرو”شرکت های سازنده باید کار خود را در بهار آغاز کنند و با سرعتی بسیار زیاد کار خود را ادامه دهند تا برای زمستان آن سال دوز کافی را در اختیار داشته باشند. این در حالی است که گاهی چیزی که ما به عنوان بهترین حدس خود در نظر گرفته ایم، نادرست از آب در می آید.”

بسته به آنکه واکسن تا چه میزان با ویروس هایی که در آن فصل پراکنده شده اند مطابقت داشته باشد، این تزریق ها می توانند  حدود ۱۰ تا ۶۰ درصد از افراد را از ابتلا به آنفلوانزا مصون نگاه دارند. و از آن جایی که ویروس ها به شکل قابل ملاحظه و محسوسی جهش پیدا می کنند، احتمال آنکه واکسن های ساخته شده برای یک فصل در پیشگیری از یک آنفلوانزای همه گیرموثر باشند کم است. این همان اتفاقی است که در سال ۲۰۰۹ رخ داد و ویروس  آنفلوانزای H1N1 همه گیر شد. پالیس می گوید:” واکسن جدید در این سال بسیار دیر عرضه شد.”

به همین دلیل است که پالیس و محققان دیگر در تلاشند تا یک واکسن آنفلوانزای کلی بسازند. آن ها قصد دارند واکسنی بسازند که شما را در تمام طول عمر در برابر انواع مختلف ویروس آنفلوانزا مصون نگاه دارد، حتی آن دسته از ویروس هایی که قابلیت شیوع بیشتر و همه گیر شدن را دارند. پالیس می گوید:” درحال حاضر ما واکسنی هایی را در اختیار داریم که موثر هستند و حتی گاهی اوقات تأثیر بسزایی در پیشگیری و مدیریت این بیماری دارند، اما ما می خواهیم به چیزی فراتر از آن دست پیدا کنیم.”

واکسن های آنفلوانزای کنونی به سیستم ایمنی آموزش می دهند که چگونه حلقه های مشخص موجود روی لبه ی هماگلوتینین – یعنی همان پروتئینی که ویروس را به سلول های بدن شما متصل می کند- را تشخیص دهند. اما بخش هایی در ویروس ها وجود دارند که تا این حد دچار جهش نمی شوند و از جمله ی آن ها می توان به بخش ساقه مانند هماگلوتینین در زیر حلقه ها اشاره کرد. به گفته ی پالیس چند سال پیش دانشمندان کشف کردند که پادتن هایی که سیستم ایمنی برای مقابله با این بخش ها می سازد از تکثیر ویروس آنفلوانزا جلوگیری می کنند.

او و همکارانش در حال ساختن واکسن هایی هستند که بدن شما را وادار کند که به بخش های ثابت این ویروس ها- بخش هایی که دچار جهش چندانی نمی شوند- حمله کند. پالیس در این باره می گوید:” ما در تلاش هستیم تا سیستم ایمنی را از حلقه های تزئینی واقع در سطح ویروس منحرف کنیم.”

نخستین نسخه از این واکسن های در دست ساخت در حال حاضر  از طرف بنیاد بیل و ملیندا گیتس و شرکت داروسازی انگلیسی گلاکسواسمیت‌کلاین روی افراد آزمایش می شود. در همین زمان، محققانی از بریتانیا در حال آزمایش واکسن آنفلوانزای دیگری هستند که امید دارند افراد را برای سه یا چهار سال متوالی مصون نگاه دارد. بعلاوه دانشمندان در مرکز ویروس شناسی نبراسکا نیز رویکرد متفاوتی را برای ساخت یک واکسن آنفلوانزای جامع در پیش گرفته اند.

اریک ویوِر یکی از اعضای این تیم اخیرا به مجله ی Newswek گفته است:” در روند تکامل ویروس ها، نوعی از ویروس پدر وجود داشته است که تمامی سویه های ویروس آنفلوانزا از آن ویروس پدر جهش و تکامل یافته اند.” قرار است این واکسن از ژن های آنفلوانزایی استفاده کند که از ژن های یافت شده در آن ویروس پدر تقلید می کند.” اگر ما بتوانیم افراد را در برابر ویروس پدر ایمن سازی کنیم، می توانیم امیدوار باشیم که خواهیم توانست پاسخی ایمن در برابر تمام سویه های مختلف  این ویروس که از آن سویه ی اصلی نشأت گرفته اند نشان دهیم.”

 

چه زمانی باید انتظار یک ورود یک ویروس آنفلوانزای جامع را به بازار داشته باشیم؟

کرو معتقد است”اصلاح کردن این واکسن ها و تأیید آنکه به اندازه ی واکسن های کنونی ایمن و بی خطر هستند مدتی طول می کشد. بنابراین ما هنوز سال های متعددی از ارائه شدن یک ویروس آنفلوانزای جامع مجاز فاصله داریم.”

در پایان پالیس می گوید او می خواهد واکسنی بسازد که در دو نوبت به فاصله ی چندین ماه تزریق شود- مشابه واکسن سرخک-اوریون-سرخجه یا گاداسیل، واکسنی که برای مقابله با ویروس پاپیلوم انسانی تزریق می شود. “ما باور داریم که می توانیم واکسنی بسازیم که در تمام طول عمر انسان موثر باقی بماند، یا حداقل عمر اثر گذاری آن بیشتر از آن چیزی باشد که امروزه تجربه می کنیم.”

به طور ایده آل این واکسن باید در برابر دو گروه ویروس که آنفلوانزای فصلی را رقم می زنند- یعنی آنفلوانزای A و آنفلوانزای B- از افراد محافظت کند. ویروس های آنفلوانزای B تنها در بدن انسان ها مشاهده می شوند، به این معنا که امکان ساخت یک واکسن برای ریشه کن کردن آن ها وجود دارد. پالیس می گوید:”ما باید بتوانیم به معنای واقعی این ویروس را در بین انسان ها ریشه کن کنیم. اما این کار در مورد آنفلوانزای A چندان ساده نیست.”

ویروس های آنفلوانزای A می تواند در بدن پرندگان و پستانداران ایجاد بیماری کرده و بین این گونه ها منتقل شوند و حتی گاهی در سطح جهان شیوع یافته و همه گیر شوند. ما نمی توانیم همه ی حیواناتی که احتمال دارد ناقل این بیماری باشند را بکشیم یا واکسینه کنیم، بنابراین این ویروس ها به راحتی تکثیر شده و تغییر و تکامل می یابند. با  این وجود پالیس معتقد است ما می توانیم واکسنی بسازیم که به مدت یک یا چند دهه برای انسان ها در برابر این ویروس ها مصونیت ایجاد کند.

برای اینکه واکسن های آنفلوانزا را موثر تر بسازیم، ما باید اطلاعات بیشتری در مورد نحوه ی واکنش بدن به آن ها کسب کنیم. طبق اظهارات کرو، در حال حاضر ما نمی توانیم پیش بینی کنیم کدام دسته از افراد سالمی که واکسینه می شوند به طور کلی در برابر آلودگی مصون می مانند. قرار است او و همکارانش سال آینده چند داوطلب را واکسینه کنند و سپس آن ها را در معرض ویروس های آنفلوانزای زنده قرار دهند تا ببینند سیستم ایمنی بدن این افراد چگونه وارد عمل می شود. کرو می گوید:” قرار است ما پس از قرار گیری افراد در معرض ویروس زنده، سیستم ایمنی بدن آن ها را به صورت لحظه به لحظه نظارت کنیم. ایده اصلی به این صورت است که ما هر چیزی را که می توانیم اندازه بگیریم تا ببینیم چه کسانی در برابر این ویروس مصون می مانند و چه کسانی به بیماری مبتلا می شوند.”

آنفلوانزا یکی از دشمنان مکار انسان ها است و یافتن یک ویروس آنفلوانزای جامع و موثر می تواند راهکار مبارزه با این دشمن باشد. کرو اعتراف می کند:” ممکن است ما نتوانیم واکسنی را بسازیم که تمامی انواع آنفلوانزا را پوشش دهد.” اما ما قطعا می توانیم در این زمینه به پیشرفت هایی دست پیدا کنیم. در بدترین حالت ما می توانیم واکسن هایی بسازیم که مدت طولانی تری دوام داشته باشند و از ما در برابر سویه های بیشتر یا آنفلوانزاهای همه گیر محافظت کنند.

“بدترین نتیجه ای که این تحقیقات می تواند داشته باشد آن است که ما قادر خواهیم بود واکسن های فصلی خود را بهبود بخشیده و واکسن های جداگانه ای برای انواع همه گیر آنفلوانزا تولید کنیم؛ ما قطعا می توانیم این کار را بکنیم.”

در عین حال ما با این کار گسترش و انتقال آنفلوانزا را سخت تر خواهیم کرد. ما قادر خواهیم بود شیوع آنفلوانزای فصلی را بهتر پیش بینی کنیم و سویه های خطرناک تر را تشخیص دهیم. و باید بدانید که اگر امسال هنوز واکسن آنفلوانزا نزده اید، اکنون بهترین زمان برای انجام این کار است. ” این واکسن کامل و بدون نقص نیست، اما قطعا بهتر از واکسینه نشدن خواهد بود.”