آیا نمایش اینترنتی فیلم «خروج» اکران سینمای ایران را متحول می‌کند
اولین آمار رسمی پس از آغاز اکران آنلاین فیلم «خروج» به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا و تهیه‌کنندگی سازمان رسانه‌ای اوج، به دلیل شیوع کرونا و تعطیلی سالن‌های سینمای کشور در دو پلتفرم فیلیمو و نماوا نشان‌دهنده موفقیت فروش ۳۳ هزار و ۹۹۵ بلیت و رقمی حدود چهارصد میلیون تومان است. این شروع ماجراجویانه که کرونا مسبب آن است با موافقت و مخالفت‌های بسیاری همراه بود، آیا پس از پایان کرونا اتمام اکران آنلاین خروج در ۵ هفته نمایشش همچنان این شیوه اکران و نمایش همراهی دیگر تهیه کنندگان و سینماگران ایرانی برا به همراه خواهد داشت یا تولدی است که در دوران نوزادی به مرگ می انجامد؟ در این گزارش با بررسی این موضوع آثار و نتایج اولین اکران آنلاین سینمایی ایران را بررسی کرده ایم، بخوانید:
فیلم سینمایی«خروج» شیوه‌ای از نمایش فیلم را برگزید که هرچند برای سینمای ایران حرکتی تازه به نظر می‌آید اما یکی دو سالی است که از اولین تجربه‌های آن در عرصه جهانی می‌گذرد. تجربه‌ای که نتفلیکس با نمایش دو فیلم «روما» (آلفونسو کوارون) و «ایرلندی» (مارتین اسکورسیزی) در اجرای آن پیش‌قدم شده بودند.
در مواجهه با انواع نوآوری و فناوری‌های نوین ارتباطی، همیشه گروهی به عنوان گروه پیشگام به شمار می‌رفته‌اند که با ریسک‌پذیری قابل توجهی با تازه‌ترین ابزارها و راهکارهای نوین ارتباطی روبرو می‌شوند. ماجرا هم از همین ریسک آغاز می‌شود. ریسکی که در مدل غربی‌اش چند سالی پیش از کرونا، نتفلیکس با نمایش دو فیلم سینمایی روما و ایرلندی به جان خرید و پس از اکران محدود این دو فیلم در چند سالن سینما، آنها را در اختیار میلیون‌ها مشترک اینترنتی خود قرار داد و با کمپانی‌های عریض و طویل فیلمسازی درافتاد. حالا در ایران هم سازمان رسانه‌ای اوج که حاشیه‌های بسیاری درباره نحوه فعالیت و سرمایه‌گذاری این سازمان در سینمای ایران شنیده و تکرار شده است، در دوران کرونایی و در مدل ایرانی‌اش تجربه می‌کند. ریسکی که نگفته پیداست با احتمال کپی و انتشار و بازنشر غیرمجاز فیلم پیوندی دیرینه دارد.
نبرد محافظه‌کاران و پیشگامان
اکران اینترنتی فیلم در ایران با نمایش آنلاین مستند «توران خانم» به کارگردانی رخشان بنی‌اعتماد در سال ۱۳۹۷ تجربه‌ای موفق به شمار می‌آمد. چرا که استقبال از نمایش این فیلم به گونه‌ای بود که نمایش آن دو بار تمدید شد و به گفته مجتبی میرتهماسب یکی از کارگردانان این فیلم، در نوبت اول و همچنین در فاصله یک هفته از دومین نوبت اکران نزدیک به سیزده هزار و سیصد و پنج بلیت این فیلم فروخته شد.
اما باید پذیرفت که سینمای مستند نه فقط در ایران که در هیچ کجای دنیا به طور معمول فرش‌های قرمز و اکران‌های پر زرق و برقی را تجربه نکرده است که حالا با اکران اینترنتی احساس خسران کنند. اما ماجرا برای نمایش فیلم‌های داستانی در طول تاریخ سینما رنگ و بوی دیگری داشته که حالا صرف نظر کردن از آن زرق و برق و هیاهو ریسک بالایی می‌طلبد. کما اینکه در خبرها آمده بود رئیس انجمن سینماداران آمریکا با اعتراض به شیوه اکران فیلم «ایرلندی» توسط نتفلیکس آن را شرم‌آور خواند و این شیوه اکران را یک نا امیدی بزرگ برای کارگردان بزرگی چون اسکورسیزی قلمداد کرد. جالب اینجاست که مشابه این جایگاه در ایران یعنی رئیس انجمن سینمادارن نیز درباره اکران اینترنتی «خروج» حاتمی‌کیا روی چندان خوشی نشان نداده و تلویحاً شانس این فیلم را در اکران عمومی نزدیک به صفر دانسته است. محمد قاصد اشرفی رئیس انجمن سینماداران ایران در سخنانش هر چند صاحبان فیلم را در انتخاب شیوه اکران فیلم آزاد گذاشت اما در ادامه تأکید کرد : « فیلمی که در فضای مجازی و یا شبکه نمایش خانگی ارائه شده باشد، قطعاً در آینده و در سینماها به نمایش در نخواهد آمد.»
این نمونه‌ای از جدالی است که در آغازین روزهای اعلام خبر تصمیم تهیه‌کنندگان «خروج» برای اکران اینترنتی فیلمشان، پایگاه‌های خبری را پر کرده بود. ماجرا از این قرار بود که از همان روزهای نخست دسته بندی شفافی در برابر این انتخاب ایجاد شد که گروهی را در دسته مخالفان و گروهی دیگر را در دسته موافقان قرار می‌داد. موافقان که سالهاست از لزوم مقابله با ساز و کار غیر شفاف و به اصطلاح مافیایی اکران سخن می‌گویند، این شیوه اکران را عامل شفافیت دانستند که راه را بر عرض اندام دستهای پنهان و سودجویان صندلی‌های سینما می‌بندد. نیما حسنی نسب منتقد سینما که کرونا را ویروس نجات‌بخش سینما می‌داند در حمایت از اکران آنلاین فیلم‌ها نوشت: « نمایش آنلاین فیلم‌ها و تکنولوژی رو به رشد VOD و متعلقاتش اگر با ساز و کار درست، زیرساخت‌های مناسب، دانش و امکانات فنی روزآمد و نگاه سلامت به مقوله تولید و پخش همراه شود، یک تنه قادر است بساط بخشی از شیادی و دزدی و کلاشی و جعل و دروغ را در این حرفه جمع کند. مسیری که می‌تواند را محصول را بی واسطه به دست مخاطب/ مشتری برساند و دست واسطه‌ها، دلالان و گردنه بگیران را قلم کند.»
نرگس آبیار کارگردان سینما هم هرچند با رویکردی متفاوت از اکران آنلاین فیلم‌های داستانی در سینمای ایران حمایت کرده و آن را راه ناگزیر سینما در جهان جدید عنوان کرده‌است: « هرچند نمایش فیلم در سالن‌های سینما از ارزش‌های مخصوص به خود برخوردار است اما در شرایط فعلی، اکران آنلاین امکان تماشای فیلم در زمان دلخواه را برای مخاطب فراهم می‌آورد و این اتفاقی قابل ستایش است. چرا که باعث می‌شود همه اعضای خانواده با هزینه‌ای کمتر به تماشای فیلم بنشینند.»
با اینکه تعداد حامیان این شیوه تازه از اکران فیلم در شبکه نمایش خانگی چندان هم غیر قابل توجه نبود، اما بسیاری از مخالفان نگرانی‌های خود را به عدم وجود ساختارهای لازم در حمایت از حقوق معنوی فیلم‌ها نسبت می‌دادند. چرا که سینمای ایران هنوز کابوس قاچاق فیلم‌های در حال اکران و همچنین کپی غیرقانونی فیلم‌ها را به فراموشی نسپرده است. از داستان قاچاق فیلم‌های در حال اکران و مافیای پخش آنها در سال‌های نه چندان دور که بگذریم همین آبان و آذر ماه سال گذشته بود که ظرف ۲۴ ساعت فیلم‌های «متری شش و نیم»، «شبی که ماه کامل شد»، «خانه پدری» و «قصر شیرین» با کیفیت قابل قبولی قاچاق شدند و نسخه غیرقانونی‌شان در شبکه‌های مختلف دست به دست می‌شد.
جالب اینجاست که حتی موافقان این طرح نیز به لزوم ایجاد این ساختارها و حضانت از آثار اشاره می‌کنند، کما اینکه محمدمهدی طباطبایی‌نژاد معاون ارزشیابی و نظارت سازمان سینمایی به احتمال ضبط تصویر از صفحه نمایش تلویزیونی اشاره کرده و در این باره گفته‌است: « هرچند این امکان وجود دارد اما کیفیت پدید آمده آنقدر پایین است که هیچ مخاطب عاقلی دست به تماشای آن نمی‌زند، واقعیت این است که مخاطب امروز فقط کالای مرغوب تماشا می‌کند.»
خلاصه که این گمانه‌زنی‌ها حتی تا لحظه آغاز اکران «خروج» هم ادامه داشت. حتی ابراهیم حاتمی‌کیا نیر یکی دو روز مانده به آغاز نمایش فیلم، در فیلم کوتاهی از شعور مخاطبانی سخن گفته بود که فهیم هستند و بدون شک دست به کپی غیرقانونی فیلم نمی‌زنند. یاد پدر و مادری افتادم که در آستانه آتش سوزاندن فرزندشان، شاید برای خوش کردن دل خود با لحنی مهربان می‌گویند: «نه! تو این کارو نمی‌کنی! تو بچه خوبی هستی!»
خلاصه اینکه بسیاری از تهیه‌کنندگانی که فیلم‌هایشان آماده اکران نوروز بودند، پاسخ به این سؤال را که آیا حاضرند این شیوه را برای اکران فیلم‌هایشان تجربه کنند، حواله می‌دادند به اعلام نتایج اکران آنلاین «خروج» و اینکه حالا ببینیم این یکی چه می‌شود و بعد تصمیم می‌گیریم. همان‌هایی که در طبقه‌بندی ارتباطاتی‌اش دنباله‌روان و محافظه‌کاران خوانده می‌شوند.
روز واقعه
ماجرا از این قرار است که هنوز چند ساعتی از آغاز اکران «خروج» در فیلیمو و نماوا نگذشته بود که بوی امکان دانلود آن در سایت‌های دیگر به مشام رسید. خبرها از این قرار بود: « خروج به اینترنت نرسیده، کپی شد». خبری که گویی شاهدی برای اثبات ادعای دلواپسان بود. برای آزمایش هم که شده به سرعت به سراغ لینک‌های دانلود رفتم که اتفاقا بسیاری از آنها هم وعده نسخه با کیفیت و 4k را داده بودند. اما بر خلاف اخبار موجود تمامی لینک‌ها توخالی بودند و قابلیت دانلود نداشتند. جالب اینجاست که در بسیاری از این اخبار آمده بود: « برخلاف ادعای فیلیمو و نماوا برای جلوگیری از دانلود غیر قانونی فیلم، «خروج» کپی شد.»
این درحالی است که حتی در صورت وقوع نیز به لحاظ قانونی هم، این فیلیمو و نماوا نیستند که به عنوان پلتفورم های نمایش خانگی، در مقام پاسخگویی به این سؤال در نطر گرفته شوند. چرا که پیگیری این ماجرا به مراجع قضایی مربوط به حقوق مؤلفان بازمی‌گردد. مراجعی چون ستاد صیانت و مبارزه با تکثیر و عرصه غیر مجاز آثار سینمایی و سمعی و بصری و همچنین معاونت فضای مجازی دادستانی کل کشور. از تمام حرف و حدیث‌های ابتدایی هم پیدا بود که اکران آنلاین فیلم در ایران مانند خوردن همان خربزه‌ای است که اگر کسی آن را می‌خورد پای لرزش هم خواهد نشست. سید محمد مهدی طباطبایی نژاد در گفتگو با خبرگزاری مهر صراحتاً به این نکته اشاره کرد که اکران آنلاین فیلم‌ها در ایران نیازمند فرهنگ‌سازی است و «خروج» اگر روی نتفلیکس هم به نمایش درمی‌آمد، قاچاق می‌شد: «هر تجربه جدیدی آزمون و خطاهایی دارد. امکان کپی فیلم هم در این شرایط پیش‌بینی و شرایط آن بررسی شده بود. در حال حاضر هم هماهنگی‌های لازم برای متوقف کردن عرضه غیر مجاز این فیلم صورت گرفته است.»
جواد جاویدنیا سرپرست معاونت فضای مجازی دادستانی کل کشور نیز به فارس گفته است: « تمامی آثار هنری و سمعی و بصری طبق قانون دارای کپی رایت هستند و مورد حمایت قرار می‌گیرند. از این روی هرگونه انتشار بدون مجوز مجازات قانونی در پی خواهد داشت. چرا که جرمی صورت گرفته و مالکان می‌توانند نسبت به کسانی که آثارشان را منتشر و یا بازنشر کرده‌اند اقدامات قانونی صورت دهند.»
خلاصه که اعتراضات تا جایی ادامه یافت که کانون کارگردانان سینمای ایران در اعتراض به قاچاق «خروج» بیانیه داد و آن را محکوم کرد. این کانون خواستار برخورد جدی با سارقان، تکثیرکنندگان و همچنین فروشندگان غیرقانونی این فیلم شد.
من راضی … تو راضی
پس از هیاهوها و وا اسفاه گفتن‌های بی‌شمار در انتشار نسخه غیرقانونی «خروج» محمد ذوقی مدیر روابط عمومی سازمان سینمایی اوج (تهیه کننده فیلم) اعلام کرد که از فروش افتتاحیه فیلم راضی است و با منطق اقتصادی مورد نظرشان هماهنگ است. او به این نکته تأکید می‌کند که قاچاق فیلم برایشان بدیهی بوده و آمادگی آن را داشته‌اند. « هزینه تولید این فیلم ۹ میلیارد بوده‌است. در سینما نهایتاً فیلم ۱۲ میلیارد فروش می‌کرد که از این رقم یک سوم سهم فیلمساز می‌شود. اما در اکران اینترنتی ۷۰ درصد فروش VOD به فیلمساز می‌رسد، یعنی اگر ۵۰۰ هزار نفر هم با بلیط ۱۲ هزار تومانی فیلم را ببینند، بیش از ۴ میلیارد نصیب ما می‌شود.»
ظاهراً نه تنها من که خوشبختانه بسیاری دیگر از جمله علی سرتیپی، مدیر موسسه فیلیمیران و پخش کننده این فیلم هم موفق به پیدا کردن نسخه کپی فیلم نشده بود، چنانکه او در این باره به ایسنا گفت: « با اینکه خودم هنوز نسخه غیرقانونی فیلم را ندیده‌ام اما اگر این اتفاق بیافتد، بدون شک ضربه سنگینی به بدنه سینما و مخصوصاً فیلم‌هایی که قرار بود پس از این با همین شکل به نمایش دربیایند وارد خواهد شد.»
البته ذوقی به این نکته نیر اشاره کرده بود که آنها به هر حال برنده این میدان خواهند بود، چرا که با این کار دو اتفاق مهم در سینمای ایران را رقم زده‌اند : « یکی پذیرفتن مسئولیت اجتماعی در دوران کرونا و دیگری سهم داشتن در اتفاق جدیدی در سینمای ایران که هندسه توضیع فیلم در ایران را به نفع مردم و فیلمساز تغییر می‌دهد.»
پس از طوفان
ناگفته پیداست که این قصه سر دراز خواهد داشت. چرا که نشر غیرقانونی فیلم‌ها نه فقط از طریق وب‌سایت‌های داخلی و خارجی که از طریق کانال‌های تلگرامی نیز صورت می‌گیرد. کانال‌هایی که ردیابی و مسدود کردن کار هر کسی نیست. کما اینکه طباطبایی‌نژاد هم در صحبت‌هایش به این نکته اعتراف کرده ستاد صیانت در حوزه تلگرام کاری از دستش برنخواهد امد و فقط آرزو می‌کند که صاحبان فیلم از بابت تکثیر غیرقانونی فیلم ضرر چندان زیادی متحمل نشوند. چرا که واقعیت این است که حتی نتفلیکس هم با آن ید و بیضایش تنها یک ساعت می‌تواند از تکثیر غیرقانونی آثارش جلوگیری کند. دیگر فیلیمو و نماوا که جای خود دارند.
شاید میزان فروش بلیت «خروج» پس از پایان پنج هفته‌ای که برای اکران آنلاینش در نظر گرفته شده چندان هم ناامیدکننده نباشد، چرا که به تدریج زمزمه‌هایی از تهیه‌کنندگانی شنیده می‌شود که احتمال می‌دهند فیلم‌هایشان را به همین شیوه اکران کنند. چند روز پیش هم جواد نوروزبیگی نه تنها از احتمال اکران آنلاین «خون شد» به کارگردانی مسعود کیمیایی خبرداده بود که گفته بود برای سایر فیلم‌هایش از جمله «سراسر شب» (فرزاد مؤتمن) و «مهمان‌خانه ماه نو» (تاکه فومی تسویی) چنین برنامه‌ای دارد. برنامه‌هایی جسورانه که اگر پیاده شود، شاید در نظام پیر و محافظه‌کار نمایش در سینمای ایران خون به پا کند.