ایران در آستانه یک انفجار دیجیتالی است
میثم لطفی - روزنامه نگار : «چهار دهه حکومت جمهوری اسلامی نه تنها تأثیر منفی بر اقتصاد و سیاست ایران برجا نگذاشت، بلکه این کشور را به‌عنوان یکی از بازارهای نوظهور در عرصه فناوری معرفی کرد. ایران بواسطه قرار گرفتن در منطقه اوراسیا و خاورمیانه از استراتژیک‌ترین نقاط جغرافیایی جهان محسوب می‌شود، دومین بازار اقتصادی خاورمیانه و هجدهمین بازار اقتصادی جهان است و البته با برابری قدرت خرید 1.4 تریلیون دلاری دومین قدرت بزرگ منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا است». اینها مقدمه‌ای از گزارش مفصل روزنامه گاردین بود که چندی پیش بازار فناوری ارتباطات و اطلاعات در ایران را طی سال 2017 میلادی تحلیل کرد و توضیح داد این کشور در آستانه یک انفجار دیجیتالی بزرگ به سر می‌برد تا هم‌رده بزرگان این عرصه شود. در این گزارش گفته شد که اگرچه بسیاری از رسانه‌های جهانی از عبارت «جامعه ایزوله شده» یاد می‌کنند، ولی واقعیت این است که کشور ایران در یک سال گذشته بیش از همتایان خود با بازارهای بزرگ فناوری اطلاعات در ارتباط بوده است و مهم‌ترین رکنی که می‌تواند این ادعا را ثابت کند، افزایش میزان دسترسی مردم به اینترنت است. در حالی که با خواندن مطالب منتشر شده در رسانه‌های غربی به‌نظر می‌رسد پوشش‌دهی خدمات اینترنتی در ایران با سرعت کند پیش می‌رود، باید اعتراف کرد میزان دسترسی مردم به این خدمات مطابق با استانداردهای جهانی است و بر اساس آخرین آمارهای رسمی منتشر شده پایان سال 2016 میلادی بیش از 53 درصد ایرانی‌ها به اینترنت دسترسی داشته‌اند و از بین کاربران اینترنتی در این کشور 60 درصد را جوانان تشکیل می‌دهند. این روزنامه به نقل از «محمدجواد آذری جهرمی» وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات ایران نوشته است که کشور ما هم‌اکنون 41 میلیون کاربر مشترک خدمات 3G و 4G دارد.
آمارهای بانک جهانی
حدود یک ماه قبل بانک جهانی گزارش جامع مربوط به پیشرفت اقتصادی کشورها در سال 2018 میلادی را منتشر کرد و بر اساس آن پیش‌بینی شد اقتصاد ایران در سال جدید رشد 4 درصدی را تجربه کند. در گزارش «چشم‌انداز اقتصادی جهان» اعلام شد که اقتصاد ایران سال 2018 میلادی رشد 4 درصدی و سال 2019 رشد 4.3 درصدی را پیش‌رو خواهد داشت. این گزارش بار دیگر تأیید کرد که ایران دومین اقتصاد بزرگ در منطقه خاورمیانه محسوب می‌شود و پیش‌بینی شده است سال 2020 میلادی میانگین رشد اقتصادی کشور ما به بیش از 4.3 درصد برسد که این اتفاق به‌دنبال سرمایه‌گذاری‌های گسترده در بخش فناوری اطلاعات صورت می‌گیرد. در گزارش بانک جهانی به صراحت اعلام شده است که سال 2012 میلادی یعنی در پایان دولت دهم میزان تولید ناخالص ملی (GDP) ایران کاهش 6.6 درصدی را تجربه کرد که این اتفاق به‌دنبال افزایش تحریم‌های جهانی صورت گرفت و البته پایان سال 2017 میلادی یعنی در نخستین سال سپری شده از دولت تدبیر و امید تولید ناخالص ملی در ایران رشد 4 درصدی را پیش روی خود دید.
جهش به سوی دنیای دیجیتال
«فایننشال تریبون» در یک گزارش ویژه از ایران به‌عنوان کشوری یاد کرد که با سرعت زیاد در حال جهش به سوی دنیای دیجیتال است. در این گزارش گفته شد توسعه کسب و کارهای آنلاین به یکی از اولویت‌های اصلی دولت دوازدهم جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده است و در این راستا تجارت الکترونیک طی یک سال گذشته بیش از هر زمان دیگر در ایران رونق داشته است. این مرکز اظهار داشته است که یکی از شاخصه‌های اصلی برای سنجش میزان توسعه فناوری اطلاعات در ایران روی کار آمدن استارتاپ‌هایی است که ارزش آنها به چند میلیون دلار می‌رسد و بستر لازم برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی را فراهم کرده است. از جمله این استارتاپ‌ها دیجی‌کالاست که روزنامه «فایننشال تریبون» بر اساس سیستم امتیازدهی الکسا رتبه آن را بین سایت‌های اینترنتی ایران ششم می‌داند. این مرکز به نقل از منابع داخلی اعلام کرد، طی سال گذشته ضریب نفوذ اینترنت کشور به 60 درصد رسیده است و جست‌وجوی کاربران ایرانی برای خرید اینترنتی از مهم‌ترین دلایل افزایش تعداد کاربران آنلاین کشور بوده است و همین مسأله تأثیر زیادی در جذب سرمایه‌گذاران خارجی داشته است. در بخش دیگر این گزارش به زبان فارسی به‌عنوان عنصر اصلی حضور ایرانیان در اینترنت اشاره شده است. کارشناسان اعلام کردند که به‌دنبال توسعه هرچه بیشتر صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایران، زبان فارسی بیش از هر زمان دیگر در دنیای مجازی شناخته می‌شود.
بر اساس یک آمار جدید اعلام شده است بیشتر از 70 درصد محتوای منتشر شده و به اشتراک گذاشته شده بین ایرانیان به زبان فارسی بوده است و این اتفاق نیز تقویت هرچه بیشتر ایران در عرصه مجازی را ثابت می‌کند. «فایننشال تریبون» زبان فارسی را از مهم‌ترین عواملی می‌داند که طی یک سال گذشته فرهنگ و رفتار ایرانیان را به جهانیان معرفی کرده است.
از اتفاقات مهم دیگر که در این گزارش به آن توجه شده است می‌توان به افزایش اعتماد کاربران ایرانی به انجام خریدهای آنلاین اشاره کرد. بر اساس یافته‌های «فایننشال تریبون» طی یک سال گذشته بیش از 29 هزار کسب و کار آنلاین در ایران فعال بوده‌اند که ارزش آنها 17.4 میلیارد دلار برآورد می‌شود و پیش‌بینی شده است این رقم رشد سالانه 60 درصدی را تجربه کند. اینستاگرام با 16 تا 20 میلیون کاربر فعال محبوب‌ترین شبکه اجتماعی در ایران محسوب می‌شود، بیش از 40 میلیون ایرانی از تلگرام استفاده می‌کنند و این ابزار ارتباطی به پرکاربردترین اپلیکیشن ایران تبدیل شده است و در این میان اپلیکیشن‌های داخلی مربوط به‌خدمات فروش اینترنتی و تاکسی‌یاب توانسته‌اند جای خود را بین مردم باز کنند. در اپلیکیشن ارتباطی تلگرام بیش از 670 هزار کانال رسمی ثبت شده است، 230 هزار مورد از آنها روزانه به‌روز می‌شوند، طی هر 24 ساعت به طور میانگین 2.6 میلیون مطلب در این کانال‌ها به اشتراک گذاشته می‌شود و تعداد بازدید روزانه از مطالب این کانال‌ها طی یک سال گذشته به بیش از 2 میلیارد بار رسیده است.
بخش جداییناپذیر اقتصاد
پایگاه خبری «آذر نیوز» وابسته به کشور آذربایجان اعلام کرد که فناوری اطلاعات و ارتباطات از جمله صنایع ایران محسوب می‌شود که طی سال گذشته بیشترین فرصت شغلی جدید را ایجاد کرده است و البته بیشترین رشد را بین دیگر صنایع داشته است. این پایگاه خبری به نقل از «اصغر مصاحب» رئیس مرکز نوسازی و تحول اداری در وزارت صنعت، معدن و تجارت نوشت: «صنعت ICT طی یک سال گذشته 10.3 درصد از مجموع افرادی که در ایران استخدام شدند را تحت پوشش خود قرار داد. از آنجایی که ایجاد فرصت‌های شغلی جدید در عرصه فناوری اطلاعات با سرمایه‌گذاری علمی انجام می‌شود و به سرمایه‌گذاری پولی کمتر نیاز دارد، برنامه‌ریزی برای بهره‌مندی از نیروی متخصص ایرانی در عرصه فناوری به یکی از اولویت‌های وزارت ICT تبدیل شده است و همین امر توانسته است تأثیرات قابل ملاحظه را در حوزه اشتغال‌زایی برجا بگذارد.»
در ادامه این گزارش اعلام شد که طی سال گذشته صنعت ICT از میزان تولید ناخالص ملی کشور سهم
2.1 درصدی را در اختیار داشته است که پیش‌بینی می‌شود در برنامه پنج ساله ششم توسعه اقتصادی بین سال‌های 2017 تا 2022 میلادی این رقم به بیش از 8 درصد برسد. علاوه بر این، رشد صنعت فناوری توانسته است 2.12 درصد ارزش افزوده برای اقتصاد ایران به همراه آورد که 1.58 درصد از آن به فناوری‌های ارتباطی و 0.54 درصد به فناوری‌های اطلاعاتی مربوط می‌شود. در این گزارش همچنین گفته شد که پایان سال 2016 میلادی ایران در شاخص توسعه ICT (IDI) با کسب امتیاز 4.99 رتبه هشتاد و نهم را داشته است. شاخص IDI هر سال توسط سازمان جهانی مخابرات (ITU) وابسته به سازمان ملل متحد منتشر می‌شود و وضعیت توسعه فناوری در کشورهای مختلف را نمایان می‌کند. این فهرست، صنعت فناوری در هر کشور را بر اساس 11 معیار مختلف مورد سنجش قرار می‌دهد و بر اساس آن گفته شده است که ICT هم‌اکنون یکی از اعضای جداییناپذیر اقتصاد ایران است.
ایران، پویاترین کشور آسیا
شبکه خبری سی‌ان‌ان در گزارش اخیر خود با استناد به آخرین نسخه از «شاخص توسعه ICT» مندرج در سایت رسمی سازمان ITU که در پایان سال 2017 میلادی منتشر شد، از ایران به‌عنوان «پویاترین کشور آسیا در عرصه ارتباطات و فناوری اطلاعات» یاد کرد. در این گزارش گفته شده است: «بر اساس شاخص IDI ایران پویاترین کشور آسیا است. این شاخص امتیاز کشورها را برمبنای عدد 10 مشخص می‌کند و ایران طی یک سال گذشته توانسته است با رشد 0.54 درصدی، امتیاز خود را از 5.04 به 5.58 برساند و بر اساس آن رتبه ایران بین کشورهای جهان چهار پله بالاتر رفته است. طبق گزارش IDI 2017 که هم‌اکنون روی سایت رسمی سازمان ITU در دسترس است، بازار ICT ایران در عرصه جهانی رتبه 81 را به دست آورده است و در قاره آسیا توانسته است دوازدهم شود. با وجود این، چون بیشترین میزان رشد ارتباطات و فناوری اطلاعات طی یک سال گذشته در ایران رقم خورد، از آن به‌عنوان پویاترین کشور آسیایی یاد می‌شود.»
علاوه بر این، گزارش مذکور نشان داده است که طی سال گذشته بیشترین پیشرفت در عرصه ارتباطات و فناوری اطلاعات در گستره جهانی نیز به کشورهای ایران، نامبیا و گابن مربوط می‌شده است. در گزارش 2016 IDI نیز زیرساخت ICT در 176 اقتصاد جهان مورد بررسی قرار گرفته بود و برای سنجش وضعیت فناوری در کشورها عواملی از جمله تعداد مشترکان خطوط ثابت و همراه تلفن، میزان دسترسی خانوارها به رایانه، میزان دسترسی به اینترنت، میانگین سرعت اینترنت به‌ازای هر کاربر، ضریب نفوذ اینترنت، میزان استفاده از خطوط پهن‌باند ثابت اینترنت، تعداد مشترکان خدمات موبایلی اینترنت و... تحلیل شد و بر اساس آن نیز ایران یکی از بهترین بازارهای ICT در آسیا را داشت.
طبق اطلاعات در این گزارش، میزان دسترسی به فناوری ICT در ایران طی سال گذشته نسبت به میانگین جهانی دو برابر بیشتر بود. در گستره جهانی میزان رشد دسترسی به فناوری 0.20 گزارش شد که ایران در فهرست IDI توانست رشد 0.41 را به دست آورد تا بر این اساس از هر 10 ایرانی 6.74 نفر بتوانند به فناوری و خدمات مختلف ICT دسترسی داشته باشند. این گزارش اعلام کرد که در سال گذشته تقریباً در همه بخش‌های صنعت ICT ایران رشد قابل ملاحظه دیده شده است.
زمانی برای استارتاپ‌ها
به عقیده پایگاه خبری المانیتور، سال گذشته بهترین زمان برای رشد استارتاپ‌ها در ایران بود. در گزارش این خبرگزاری گفته شد: «برای توسعه استارتاپ‌ها در ایران توقع نداشته باشید با فضایی شبیه به لندن یا برلین مواجه شوید. با وجود این می‌توانید شرایط کنونی را از کشورهایی مانند ترکیه بهتر بدانید و البته باید توجه داشته باشید سرعت رشد استارتاپ‌ها در ایران بسیار زیاد است و طولی نمی‌کشد که این بازار را می‌توان بسیار موفق دید.»
این رسانه عربی اکوسیستم استارتاپ‌ها در ایران را بسیار جوان معرفی کرده است که پویایی و نوآوری را از مهم‌ترین مشخصه‌های آن می‌داند و البته به‌دلیل غایب بودن شرکت‌های خارجی، برخی مشکلات را هم پیش روی آن می‌بیند. از آنجایی که سازمان‌های سنتی بخش اعظم کسب و کارهای ایرانی را به خود اختصاص داده‌اند، بازار نوظهور استارتاپ‌ها در ایران براحتی توانسته است جایگاه خود را پیدا کند و تاکسی‌یاب‌ها و فروشگاه‌های اینترنتی از نخستین مراکزی بودند که در این زمینه رشد کردند.
المانیتور بعد از کلانشهرهای چین، تهران را بزرگ ترین بازار رو به رشد استارتاپ‌ها در آسیا معرفی کرد و به‌عنوان مثال توضیح داد پایان سال 2017 استارتاپ اسنپ به طور میانگین روزانه 30 میلیون حمل و نقل شهری در پایتخت ایران را مدیریت کرده است.
نکته دیگری که در گزارش این مرکز به آن توجه شد، جذب سرمایه‌گذاران خارجی توسط استارتاپ‌های ایرانی است. المانیتور به‌نقل از وزیر ICT اعلام کرد ایران تصمیم دارد طی دو سال آینده بودجه 110 میلیون دلاری را به توسعه این کسب و کارهای نوپا اختصاص دهد که این منابع مالی می‌تواند کسب و کارهای نوپا را در حوزه فناوری اطلاعات تقویت کند. ایران برای توسعه استارتاپ‌ها سند استراتژی ویژه در اقتصاد دیجیتال خود تعریف کرده است که وزارت ICT به‌عنوان متولی اصلی آن می‌کوشد از کسب و کارهای نوظهور حمایت‌های لازم را انجام دهد.
بی‌طرفی اینترنت ایرانی
پایگاه خبری «عرب‌نیوز» در یک گزارش ویژه وضعیف بی‌طرفی اینترنت در ایران را مورد تحلیل قرار داد. بر اساس این گزارش گفته شد در حالی که واشنگتن دسامبر 2017 تصمیمات جدید برای بی‌طرفی اینترنت در امریکا را اتخاذ کرد، ایران طرح‌های جدید خود را برای دسترسی گسترده‌تر به خدمات اینترنتی با قیمت ارزان‌تر به اجرا رساند. در گزارش این مرکز گفته شد: «دولت حسن روحانی بیش از هر زمان دیگر تلاش می‌کند دسترسی به فضای سایبری باز را برای مردم فراهم کند. این دولت به جای آنکه سعی در افزایش تعداد مشترکان اینترنت داشته باشد، به‌دنبال روش‌هایی برای افزایش پهنای باند می‌گردد و امیدوار است مردم با هزینه کمتر بتوانند وارد اینترنت شوند.»
بر اساس مطالعه مشترک مرکز Cable.co.uk و BDRC Continental که نتایج حاصل از آن پایان سال 2017 میلادی منتشر شد، ایران یکی از ارزان‌ترین خدمات پهن‌باند در جهان را ارائه می‌دهد و به طور میانگین هر کاربر ایرانی ماهانه 5.37 دلار برای استفاده از اینترنت پرداخت می‌کند. البته گفته شده است که رقم مذکور تنها برای دسترسی به سایت‌های اینترنتی داخلی اعمال می‌شود و هر کاربری که بخواهد به سایت‌های خارجی از جمله شبکه اجتماعی اینستاگرام و اپلیکیشن ارتباطی تلگرام دسترسی داشته باشد باید هزینه بیشتر پرداخت کند.
در ادامه این گزارش گفته شد: «وزیر ICT ایران نوامبر گذشته روی صفحه رسمی خود در شبکه اجتماعی توئیتر اعلام کرد کاربران می‌توانند در صورت استفاده از شبکه‌های اجتماعی داخلی تخفیف 30 درصدی را در هزینه‌های اینترنتی خود دریافت کنند و البته طرح‌هایی برای کاهش هزینه استفاده از وب جهانی هم برای کاربران اینترنتی پیش‌بینی شده است.»
به صورت همزمان در جریان مباحثات صورت گرفته در واشنگتن پیرامون بی‌طرفی اینترنت، پنج عضو کمیسیون ارتباطات فدرال امریکا (FCC) هشدار دادند اعمال مقررات سختگیرانه می‌تواند دولت‌های چین، ایران و کره شمالی را در عرصه اینترنت قوی‌تر کند. «آجیت پای» مدیر کمیسیون ارتباطات فدرال در این خصوص گفت: «اگر در ایالات متحده مقرراتی را مبنی بر کنترل بیشتر دولت بر نحوه عملکرد اینترنت تصویب کنیم... کار ما در عرصه بین‌المللی دشوارتر می‌شود و در حالی که کشورها بر بی‌طرفی هرچه بیشتر اینترنت تأکید می‌کنند، ما خود را با مشکلات جدید روبه‌رو می‌کنیم.»
به هر حال علاوه بر موارد یاد شده، طی سال گذشته دیگر بخش‌ها از جمله روی کار آمدن جوان‌ترین وزیر در صنعت ICT ایران، آماده‌سازی سه ماهواره ایرانی برای پرتاب به مدار زمین، مسدودسازی اپلیکیشن‌های ارتباطی از جمله تلگرام و اینستاگرام، برنامه‌ریزی برای راه‌اندازی سیستم داخلی مبادله رمزنگاری ارز دیجیتال، احتمال جلوگیری از پرداخت‌های USSD در ایران، تقویت امنیت سایبری و... از جمله مواردی بود که مورد توجه رسانه‌های خارجی قرار گرفت و البته نکته مهم این بود که مجموع این رسانه‌ها فضای ICT ایران را رو به‌رشد قلمداد کردند و آن را یکی از بهترین بازارهای فناوری منطقه دانستند.