زباله‌های الکترونیکی؛ نیمه تاریک انقلاب تکنولوژی
تا همین چند دهه پیش‌به‌واسطه محدود بودن تولید و تنوع تجهیزات الکترونیکی، فرهنگ تعمیر این وسایل و استفاده از آنها برای سال‌های متمادی بسیار رایج بود. همین موضوع باعث شده بود حجم زباله‌های الکترونیکی تولید شده آنچنان قابل ملاحظه نباشد و دغدغه‌ای در قالب بحران تعیین تکلیف چنین جنس زباله‌هایی حس نشود. اما اکنون بالا رفتن سرعت پیشرفتهای تکنولوژیک، افزایش حجم تولید تجهیزات الکترونیکی جدید و رواج فرهنگ مصرف‌گرایی و خرید این محصولات، زباله‌های الکترونیکی را به دغدغه زیست‌محیطی جدید و البته جدی سال‌های اخیر تبدیل کرده‌اند؛ به‌طوری‌که پیش‌بینی می‌شود سرعت رشد سالانه این نوع زبالهها، از سرعت رشد زباله‌های معمولی پیشی بگیرد. براساس داده‌های منتشر شده در وبسایت techxplore، هر ساله مقادیر زیادی زباله الکترونیکی در سراسر جهان تولید می‌شوند و نرخ رشد تولید این زبالهها به ۸درصد در سال می‌رسد.
میزان زباله الکترونیکی تولید شده در سال 2019 بیش از 50 میلیون تن بود و پیش‌بینی می‌شود این میزان در سال 2021، چیزی بالغ بر 61 میلیون تن باشد. درحال‌حاضر کمتر از 20 درصد از این زبالهها بازیافت شده و باقی آنها وارد طبیعت می‌شوند. پیش‌بینی می‌شود تنها از حدود 700 میلیون گوشی موبایل بلااستفاده کشورهای اروپایی، بتوان میزان 14 هزار و 920 تن طلا، نقره، مس، پالادیوم، کبالت استخراج کرد.
تهدیدها و فرصت‌ها
زباله‌های الکترونیکی (E-Waste) در واقع بقایای وسایل الکتریکی، الکترونیکی و کالاهای دارای باتری مانند گوشی‌های موبایل، لامپ، تلویزیون‌ها، لوازم‌خانگی و... هستند. این زبالهها حاوی مقادیر زیادی مواد شیمیایی و فلزات سنگین‌‌اند که به محیط‌زیست و لایه اوزون آسیب می‌رسانند. بررسی‌ها نشان می‌دهند که زباله‌های الکترونیکی، مسوول تولید 70 درصد از زباله‌های سمی هستند. این زبالهها عموما توسط کشورهای پیشرفته و ثروتمند تولید شده و برای دفن به کشورهای آفریقایی و آسیایی صادر می‌شوند و خاک این مناطق را آلوده می‌کنند.
با این حال، فلزات و مواد گرانبها نیز در این زبالهها کم نیستند. در بررسی‌هایی که در سال 2016 انجام شد، مشخص شد که کشورهای نروژ، انگلیس و دانمارک با تولید 5/ 28، 9/ 24 و 8/ 24 کیلوگرم زباله الکترونیک به ازای هر نفر، بیشترین میزان تولید این نوع زباله در جهان را دارند. کشورهای هلند با 9/ 23 و استرالیا با 6/ 23 کیلوگرم به ازای هر نفر، در رده‌های بعدی کشورهای با بیشترین میزان تولید زباله الکترونیکی قرار دارند.
از سمت دیگر کشورهای افغانستان، اوگاندا و نپال به ترتیب با تولید 6/ 0، 6/ 0 و 8/ 0 کیلوگرم زباله به ازای هر نفر، در قعر لیست کشورهای تولیدکننده زباله الکترونیک جای دارند. بخش‌های مختلف این زبالهها حاوی مقادیری طلا، نقره، مس، پلاتینیوم و دیگر فلزات گرانبها هستند. براساس گزارش سازمان ملل متحد، ارزش زباله‌های الکترونیکی بازیافت نشده‌ای که وارد طبیعت می‌شوند، سالانه بیش از 50 میلیارد دلار است.
کارشناسان معتقدند زباله‌های الکترونیکی هم تهدیدند و هم فرصت. دفن زباله‌های الکترونیکی که مقادیر زیادی از تجهیزات IT قدیمی را شامل می‌شوند، می‌تواند تهدیدی جدی برای اعتبار و امنیت داده‌ای شرکت‌ها ایجاد کند. زیرا ممکن است مقادیر زیادی اطلاعات محرمانه‌ای در این تجهیزات دورانداخته شده باقی بمانند. اما به کارگیری تکنولوژی‌های دوستدار طبیعت، باعث می‌شود از چنین مواردی جلوگیری شود.
با این حال، مهم‌ترین خطری که زباله‌های الکترونیکی ایجاد می‌کنند، وارد کردن سموم به خاک، آب، هوا و دیگر بخش‌های محیط‌زیست است. به‌عنوان مثال، سوزاندن این زبالهها و استخرهای اسیدی که برای بازیابی فلزات گرانبهای این زبالهها ایجاد می‌شوند، میزان قابل‌توجهی سموم را وارد محیط‌زیست می‌کند. همچنین، کارگرانی که در مراکز بازیافت این زبالهها کار می‌کنند، در معرض خطر شدید آلودگی به سمومی مانند سرب، جیوه، برلیوم، تالیوم، کادمیوم و آرسنیک هستند و همین امر، احتمال ابتلای آنها به انواع سرطان‌ها، سقط جنین و بیماری‌های روانی را افزایش داده و بر ضریب هوشی نسل‌های بعد هم تاثیر منفی می‌گذارد.
با وجود آنکه بسیاری از کشورها در سراسر جهان به‌دنبال راه‌هایی برای کاهش تولید این جنس زبالهها و آسیب‌های زیست‌محیطی آن هستند، اما تعداد کشورهایی که از قوانین بین‌المللی تدوین شده برای مدیریت زباله‌های الکترونیکی استفاده می‌کنند، بیش از 66 درصد نیست. بیشتر کشورهای اروپایی، قوانین سختگیرانه‌ای برای مدیریت زباله‌های الکترونیکی دارند. بخش اعظم برنامه‌هایی که در کشورهای دغدغه‌مند برای مدیریت این زبالهها اجرایی می‌شود، معطوف به آگاه‌سازی تولیدکنندگان این نوع زباله‌هاست تا مصرف‌کنندگان.
آمریکا نیز درحال انجام اقدامات نسبتا خوبی است و تنها نیمی از این زبالهها را دفن و باقی آنها را بازیافت می‌کند. با این حال کشورهای آمریکای لاتین، آفریقا و آسیا در زمینه مدیریت و بازیافت این زبالهها عملکرد نسبتا ضعیفی داشته و هنوز فاصله زیادی با رعایت استانداردهای سازمان‌های جهانی مسوول این موضوع دارند. این در حالی است که همین کشورها مقصد اصلی صادرات زباله‌های الکترونیکی از کشورهای صنعتی پیشرفته هستند.
اهمیت استخراج فلزات
در گزارشی که با عنوان «نگرش چرخه‌ای جدید به تجهیزات الکترونیکی – زمانی برای احیای جهانی» در سال 2019 منتشر شد، با توجه به مفهوم اقتصاد چرخه‌ای (یک نظام اقتصادی است که هدف آن کمینه کردن ضایعات و بیشترین استفاده از منابع است)، رویکرد جدیدی به زباله‌های الکترونیکی معرفی شد که به موجب آن، به کارگیری سیستم‌های احیاکننده، می‌تواند ضایعات تولیدی و مصرف انرژی را به حداقل برساند. این گزارش ضمن حمایت از ائتلاف‌های جهانی مختلفی که در راستای مدیریت زباله‌های الکترونیکی شکل گرفته‌اند، معتقد است که مدیریت نادرست این زباله‌های نوظهور، موجب می‌شود که صنایع مختلف با کمبود بسیاری از فلزات خام و مواد گرانبها و کمیاب مانند نئودیوم (ماده‌ای ضروری در تولید مگنت موتورها)، ایندیوم (ماده‌ای مهم در تولید پنل‌های تلویزیون‌های صفحه تخت) و کبالت (از موادضروری در تولید باتری) مواجه شوند. تقاضای صنایع برای فلزی مانند کبالت که در تولید تجهیزاتی مانند لپ‌تاپ، گوشی‌های هوشمند باتری‌های خودروهای الکتریکی به‌کار می‌رود، بسیار بالاست. تقریبا هیچ کدام از این مواد کمیاب طی روش‌های غیررسمی بازیافت استخراج نمی‌شوند و استخراج آنها از معادن نیز آلودگی‌های خاص خودشان را ایجاد می‌کند. طی سال‌های اخیر روش‌های پیشرفتهای برای بازیافت این فلزات ابداع شده‌است. برای مثال، نرخ کلی بازیابی کبالت از زباله‌های الکترونیکی حدود 30 درصد است (هرچند اخیرا تکنولوژی‌هایی ایجاد شدند که این نرخ را به 95 درصد می‌رسانند).
بهینگی مصرف انرژی در فرآیند استخراج این فلزات از طریق بازیافت زباله‌های الکترونیکی 2 تا 10 برابر نسبت به استخراج همین فلزات از معادن بیشتر است. همچنین استخراج مواد مورد نیاز صنایع از زباله‌های الکترونیکی، باعث می‌شود میزان دی اکسید کربن وارد شده به جو حدود 80 درصد کاهش یابد و چنین آمارهایی همگی از اهمیت چندجانبه بازیافت زباله‌های الکترونیکی حکایت دارند.
بازیافت این زبالهها از یک طرف از ورود مواد سمی به محیط‌زیست جلوگیری می‌کند و از طرف دیگر، نیاز به استخراج این مواد از معادن را که- همین هم باعث آلودگی‌های زیست‌محیطی می‌شود- کاهش می‌دهد. در سال 2015، 7 درصد از انرژی مصرفی در سراسر جهان، صرف استخراج مواد و فلزات خام از معادن شده بود که با حرکت به سمت استفاده مجدد از این مواد با استخراج آنها از زباله‌های الکترونیکی می‌تواند تاثیر بسزایی در رسیدن به اهداف تعیین‌شده در معاهده پاریس پیرامون تغییرات جوی داشته باشد. در گزارشی که UNEP در سال 2015 منتشر کرد، اعلام شد که 60 تا 90 درصد زباله‌های الکترونیکی جهان که ارزشی بالغ بر 19 میلیارد دلار دارند، به‌صورت غیرقانونی مبادله می‌شوند یا به‌صورت غیراصولی پراکنده می‌شوند. در بررسی‌های آماری انجام شده از 4900 شرکت در سراسر جهان به نقل از accaglobal.com، مشخص شد که حدود 75 درصد این شرکت‌ها، سالانه گزارش‌های مفصلی در باب مسوولیت اجتماعی منتشر می‌کنند و جزئیات اثرات اجتماعی و زیست‌محیطی شرکتشان را تشریح می‌کنند. همین امر نشان از افزایش حساسیت شرکت‌ها نسبت به این مسائل دارد و در صورتی که پروتکل‌های درستی برای مدیریت این موضوع در اختیارشان قرار گیرد، می‌توانند همکاری سازنده‌ای در کنترل این نوع زبالهها داشته باشند.
خوشبختانه به تازگی ظهور شرکت‌هایی برای مدیریت و بازیافت زباله‌های الکترونیکی باعث شده است که آگاهی تولیدکنندگان درباره این موضوع افزایش پیدا کرده و برای حل این مشکل بیشتر تلاش کنند.
ساخت مدال المپیک از زباله
با آنکه در سال گذشته به واسطه همه‌گیری کرونا، المپیک توکیو به تعویق افتاد، اما چشم بادامی‌های خلاق از ساخت مدال‌های این دوره از زباله‌های الکترونیکی خبر داده بودند. براساس اعلام سایت بازی‌های المپیک، ژاپن متعهد شده است هشت تن از فلزات به کار رفته در تلفن‌های هوشمند و دیگر محصولات الکترونیک مستعمل را بازیافت کرده و آنها را به پنج‌هزار مدال طلا، نقره و برنز که قرار است در مسابقات المپیک توزیع شود، تبدیل کند. به گزارش پایگاه خبری فوربس، این ابتکار که پروژه مدال توکیو 2020 نام‌گذاری شده، بخشی از تلاش‌های ژاپن برای مقابله با بحران جهانی «زباله‌های الکترونیک» است. هرچند ژاپن تنها یک‌دهم از جمعیت چین را داراست، اما براساس آمارهای سازمان ملل در زمینه پایش زباله‌های الکترونیکی، این کشور در زمینه تولید زباله‌های الکترونیکی بعد از چین در رتبه دوم جای دارد.
اقدامات بزرگان تکنولوژی
انتشار آمارها و ارقام درباره مدیریت زباله‌های الکترونیکی و تلاش برای بازیافت آنها، نشان از اهمیت اطلاع‌رسانی درباره اقدامات درستی دارد که باید در این حوزه انجام گیرد.
بسیاری از شرکت‌های بزرگ تکنولوژیک مانند اپل، دل، سونی و توشیبا، با ارائه برنامه‌هایی برای جمع‌آوری و تحویل گرفتن تجهیزات الکترونیکی بلااستفاده مشتریان، در تلاشند تا به مدیریت این زباله‌های گرانبها و در عین حال مضر کمک کنند.
در همین راستا شرکت اپل در سال گذشته، طرح حذف شارژر از بسته‌بندی گوشی‌های جدید آی‌فون را اجرا کرد. با آنکه این کار در ابتدا با انتقادات زیادی روبه‌رو شد و بسیاری این اقدام اپل را در راستای کسب منفعت اقتصادی بیشتر دانستند، اما نمی‌توان از تاثیر آن در جلوگیری از گسترش آلودگی‌های زیست‌محیطی چشم‌پوشی کرد. خوشبختانه شرکت‌های تکنولوژی دیگر نیز به‌دنبال این اقدام اپل، شارژر را از بسته‌بندی گوشی‌های تولیدی جدید خود حذف کردند.