موفقیت استارتاپ های خاورمیانه در بحران کرونا
تازه‌ترین گزارش مؤسسه تحقیقاتی اکوسیستم استارتاپ‌های جهان(GSER 2020) نشان از ارزش ۳ تریلیون دلاری اقتصاد استارتاپ‌های جهان دارد که البته بخش عمده این استارتاپ‌ها در زمینه تکنولوژی فعالیت دارند. انتظار می‌رفت اقتصاد استارتاپ‌ها در سال ۲۰۲۰ روند افزایشی داشته باشد اما با شیوع کرونا ورق برگشت. بسیاری از استارتاپ‌های جهان به دردسر افتادند و به‌دلیل کمبود جذب سرمایه، مجبور به‌کاهش هزینه‌های خود
و حتی اخراج نیروهایشان شدند. با این حال وضعیت درمنطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به گونه‌ای دیگر است و آمارها نشان از افزایش سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های این منطقه دارند.
سرمایه‌گذاری ۸۰۳میلیون دلاری
بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد سیلیکون ولی در رتبه نخست اکوسیستم‌های استارتاپی جای گرفته اما این بدان معنا نیست که همه استارتاپ‌های موفق جهان در امریکا قرار گرفته‌اند. ۳۰درصد از برترین اکوسیستم‌های جهان در منطقه آسیا اقیانوسیه جای دارند که موفقیت آنها به سئول و توکیو، ملبورن، سیدنی، پکن، دهلی و سنگاپور باز می‌گردد. علاوه بر این، هرچند خاورمیانه و شمال آفریقا در میان آخرین اکوسیستم‌های منطقه‌ای بزرگ قرار گرفته اند که رشد کرده و توسعه یافته‌اند اما سرمایه‌گذاران از مدت‌ها قبل انتظار داشتند تا همین بازارهای نوظهور موفق به جذب تعداد زیادی از نوآوری‌ها و استارتاپ‌ها شوند. این ظهور و ورود نسبتاً دیرهنگام به حوزه استارتاپ‌ها و فناوری همیشه هم به معنای عقب ماندن از بقیه کشورها و رقبا نیست و منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا آن را ثابت کرده است. البته برخی، جمعیت جوان دنیای عرب که بسیاری از آنها به دنیای تکنولوژی علاقه‌مند هستند را دلیل موفقیت استارتاپی این منطقه می‌دانند.
در سال ۲۰۲۰ با وجود شیوع کرونا و انتظار پژوهشگران مبنی بر کاهش میزان سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های این منطقه، اما آمارها چیز دیگری را نشان می‌دهند. آخرین گزارش MAGNiTT (پلتفرم دیتای استارتاپ‌ها برای بازارهای در حال ظهور سرمایه‌گذاری) نشان می‌دهد از ابتدای سال ۲۰۲۰ تا ماه اکتبر حدود ۸۰۳میلیون دلار در زمینه استارتاپ‌های منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا(MENA) سرمایه‌گذاری انجام شده که این رقم معادل کل سرمایه‌گذاری انجام شده در سال ۲۰۱۹ است. آنالیز گزارش‌ها از سال ۲۰۱۵ تا سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد که این بالاترین میزان سرمایه‌گذاری انجام شده طی این سال‌هاست. طبق این گزارش میزان سرمایه‌گذاری برای استارتاپ‌های منطقه از ۶۵۷میلیون دلار در سال ۲۰۱۷ به ۸۰۳میلیون دلار در سال ۲۰۲۰ رسیده که با وجود شیوع کرونا، رقم قابل توجهی است. اما شاید مهم‌ترین دلیل موفقیت منطقهMENA را تلاش دولت‌ها، سرمایه‌گذاران و شرکت‌های بزرگ فناوری دانست که به‌دنبال بالفعل کردن پتانسیل اکوسیستم‌های استارتاپ‌ها در خاورمیانه و شمال آفریقا بوده‌اند.
از قانونگذاری تا سرمایه‌گذاری در پژوهش
یکی از تلاش‌های دولت‌های خاورمیانه و شمال آفریقا برای توسعه اکوسیستم‌های استارتاپی را می‌توان قانونگذاری‌های مشخص و مفید در این حوزه دانست. به‌عنوان مثال پارلمان تونس در سال 2018 به اتفاق آرا یک قانون ویژه برای استارتاپ‌های این کشور به تصویب رساند که در آن خط مشی دولت ازجمله معافیت از مالیات و حمایت از ثبت اختراع به چشم می‌آید. همه موارد این قانون به منظور حمایت از بخش استارتاپ کشور طراحی شده بود و بسیاری از پژوهشگران، آن را نخستین گام تونس برای ایجاد هاب دیجیتال در منطقه دانستند هرچند معتقد بودند که برای رسیدن به این هدف باید اصلاحات بیشتری انجام شود. این قانون درواقع بخشی از استراتژی وسیع‌تر دولت تونس با نام «تونس دیجیتال ۲۰۲۰» به‌منظور تقویت توسعه اقتصادی و گسترش زیرساخت‌های فناوری بود. با تصویب این قانون انتظار می‌رفت تعداد استارتاپ‌ها بویژه در بخش «های تک»، در این کشور رشد قابل ملاحظه‌ای پیدا کند و پس‌از این اقدام، یوسف جاهد، نخست‌وزیر وقت تونس در حساب توئیتری خود نوشت: فقط یک قدم دیگر برای لنگر انداختن اقتصاد ما در عصر دیجیتال وجود دارد. سرانجام این موضوع به حقیقت پیوست و تحقیقات مؤسسه پژوهشی GEDI نشان داد که تونس در سال ۲۰۱۹ در زمینه اکوسیستم استارتاپ‌ها رتبه مناسبی را به خود اختصاص داده است. استارتاپ‌های تونس حالا دیگر در زمینه هوش مصنوعی، امنیت سایبری و راهکارهای روباتیک در جهان حرفی برای گفتن دارند و در نتیجه قرنطینه و شیوع کووید۱۹نیز استارتاپ‌های این منطقه بیشتر به‌سمت فین تک‌ها، تکنولوژی‌های مرتبط با سلامت و تحصیل سوق داده شده‌اند.
در سال ۲۰۱۹ دولت امارات متحده عربی نیز ویزاهای ترجیحی خاصی را برای اعضای ۱۰۰ استارتاپ برتر دنیای عرب که در کنفرانس مجمع جهانی اقتصاد در اردن انتخاب شده بودند صادر کرد. درواقع امارات تلاش کرد تا این کشور را به مقصدی مناسب و امن از نظر سرمایه‌گذاری تبدیل کرده و استعدادها و استارتاپ‌های برتر جهان را جذب خود کند. یکی دیگر از اعضای موفق منطقه MENA در توسعه اکوسیستم استارتاپی، رژیم صهیونیستی است که تاکنون سرمایه‌گذاری فراوانی در بخش تحقیق و پژوهش(R&D) داشته است. اسرائیل از نظر میزان سرمایه‌گذاری در طرح‌های پژوهشی، در جایگاه دوم جهان قرار دارد و سالانه ۴.۵۸درصد از تولید ناخالص داخلی آن به این امر اختصاص دارد درحالی که این رقم برای کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی تنها حدود ۲درصد است. همچنین رژیم صهیونیستی با ایجاد دوهزار استارتاپ در دهه گذشته، سه هزار شرکت کوچک و متوسط فناوری پیشرفته، ۵۰ شرکت بزرگ فناوری و 300 مرکز تحقیق و توسعه چند ملیتی بیشترین سرانه استارتاپ جهان را به‌خود اختصاص داده و در زمینه شتاب دهنده‌ها نیز فعالیت زیادی داشته است.
مصر، نقطه اتصال تکنولوژی در خاورمیانه و آفریقا
یکی از موضوع‌هایی که در مطالعات اکوسیستم‌های استارتاپی مورد توجه قرار می‌گیرد، تعداد هاب یا قطب‌های تکنولوژی در هرمنطقه است. تازه‌ترین گزارش ZDnetنشان می‌دهد در اکتبر ۲۰۱۹ تعداد قطب‌های فعال تکنولوژی در آفریقا به ۶۴۳عدد رسیده است که همگی در اقتصاد و کسب و کارها نقشی اساسی ایفا می‌کنند. نیجریه با ۹۰هاب تکنولوژی بیشترین قطب فناوری را در کشورهای مختلف دارد و پس‌از آن آفریقای‌جنوبی با ۷۸ هاب تکنولوژی، مصر با ۵۶، کنیا با ۵۰ قطب تکنولوژی، مراکش با ۳۱ و تونس با ۲۹ هاب حدود ۳۰کشور را زیر پوشش قرار داده‌اند. گفتنی است بیشتر این هاب‌های تکنولوژی حداقل ۱۰۰هزار دلار سرمایه از منبع مختلف دریافت می‌کنند درحالی که کمتر از ۱۰ کارمند دارند. در این گزارش آمده است که مصر با ۵۶هاب تکنولوژی عملاً نقطه حیاتی بری اتصال بین اکوسیستم استارتاپ‌های آفریقایی و خاورمیانه محسوب می‌شود. علاوه بر این، قاهره یکی از بزرگترین مجموعه‌های صندوق‌های سرمایه‌گذاری پیشرو برای استارتاپ‌ها به شمار می‌رود که از این صندوق‌ها می‌توان به Algebra Ventures، A15 و Sawari Ventures اشاره کرد. از دیگر آمارهایی که در این گزارش به آن اشاره شده می‌توان به شهرهای کازابلانکا و تونس اشاره کرد که هریک به تنهایی حدود ۲۰ هاب تکنولوژی را در خود جای داده‌اند. در ۵۴کشور آفریقایی هم ۱۰ شهر بیش از ۴۰درصد از کل هاب‌های فعال را درون خود جای داده‌اند که این موضوع در توسعه فناورانه این شهرها نیز تأثیرگذار بوده و با نگاهی گذرا به شهرها می‌توان پیشرفته‌تر بودن آنها نسبت به شهرهای اطراف را دید.
ورود غول‌های فناوری به منطقه
یکی از موارد مهم در توسعه اکوسیستم‌های استارتاپی، سرمایه‌گذاری است. برخی کمپانی‌ها و غول‌های فناوری سیلیکون ولی نیز به این عرصه ورود کرده و تاکنون در خاورمیانه و شمال آفریقا فعالیت مناسبی داشته‌اند. حتی برخی معتقدند با توجه به توسعه و پیشرفت اکوسیستم استارتاپی خاورمیانه و شمال آفریقا، این منطقه در آینده قابلیت ایجاد یک «سیلیکون ولی» مشابه را خواهد داشت. مایکروسافت یکی از نقش آفرینان بین‌المللی کلیدی است که سرمایه‌گذاری فعالی در این منطقه دارد. مایکروسافت با برنامه Microsoft for Startup تلاش دارد تا به استارتاپ‌ها در سراسر جهان کمک کند و منطقه MENA نیز از آن مستثنی نیست و بر استارتاپ‌ها، سیستم‌های ابری، بیگ دیتا و اینترنت اشیا(IOT) تمرکز دارد. کاراصلی مایکروسافت در منطقه، حمایت از پروژه‌ها و نوآوری‌هایی است که بر ارزش آفرینی جوانان در منطقه متمرکز است چراکه درصد بالایی از جمعیت این منطقه جوان هستند. همچنین حمایت از دولت‌ها، کاهش بیکاری، تشویق نوآوری محلی، هدایت یک برنامه تحول دیجیتال و در نهایت کمک به توسعه اقتصادی و اجتماعی با حمایت از اقتصاد مبتنی بر دانش، از دیگر اهداف مایکروسافت به شمار می‌رود. به موازات توسعه و تحول دیجیتال، ایجاد شهرهای هوشمند و آموزش در منطقه نیز از اهداف مایکروسافت است. مایکروسافت سال گذشته با امضای قراردادی در کویت درواقع انکوباتوری ایجاد کرد تا از کارآفرینان و استارتاپ‌های این کشور کوچک حمایت کند.
گوگل نیز از سال ۲۰۱۵در قالب برنامه Innovation Hub تلاش‌هایی را در امارات متحده عربی آغاز کرده اما آمازون نگاهش به بحرین بوده است. در ماه مه ۲۰۲۰ نیز اینتل از خرید کمپانی اسرائیلی Moovit به مبلغ ۹۰۰میلیون دلار خبر داد. درواقع اینتل با این کار می‌خواهد برنامه سرویس‌های روبوتاکسی را در منطقه راه‌اندازی کند چراکه تخمین زده شده است تا سال ۲۰۳۰ بازار روبوتاکسی‌ها ارزش ۱۶۰میلیارد دلاری خواهد داشت.