میزگرد چالش‌های رگولاتوری در ایران: نگاه سنتی قانون‌گذار، بلای جان استارتاپ‌هاست
چهره‌های شناخته شده اکوسیستم استارتاپی کشور با مرور چالش‌های رگولاتوری این حوزه، نگاه سنتی قانون گذار را بلای جان استارتاپ‌ها دانسته و تحول آفرینی را بدون استفاده از بخش خصوصی در جایگاه‌های دولتی، ممکن ندانستند. به گفته آن‌ها اصالت افراد برای جهت‌گیری آینده استارتاپ‌ها، مهم‌تر از نهادها بوده و تضاد منافع افراد تصمیم‌گیر را یکی از مشکلات بزرگ رگولاتوری دانستند.
هر چند در سال‌های اخیر اقدامات متعددی در جهت تسهیل امور کسب‌وکارهای نوآورانه انجام شده، اما هیچگاه این دغدغه‌ها و انتظارات به طور مشخص و دقیق از سوی اکوسیستم پیگیری نشده است.
از همین روی هفتمین رویداد چامه با حضور «امیر ناظمی» رئیس سازمان فناوری اطلاعات، «ژوبین علاقه‌بند» مدیرعامل لیان کپیتال، «محمدعلی یوسفی‌زاده» مدیرعامل آسیاتک، «محمدجواد شکوری مقدم» مدیرعامل صبا ایده (آپارات و فیلیمو) و «آیت حسینی» مدیرعامل و بنیان‌گذار نشانه به عنوان مدیر پنل برگزار شد. افراد مدعو در این نشست تخصصی به موضوع اکوسیستم، دولت آینده و چالش رگولاتوری پرداخته و تجربیات، پیشنهادات و خواسته‌های خود در این حوزه را مطرح کردند.
تعریف رگولاتوری
در ابتدای پنل، ناظمی تعریفی از رگولاتوری را بیان کرد و گفت: «موضوع رگولاتوری با تاریخچه رگولاتوری شناخته می‌شود. ابتدا رگولاتورها وظیفه داشتند منابع کمیاب را به بهترین نحو بتوانند تخصیص دهند. اما به مرور زمان رگولاتوری در دنیا پخته‌تر می‌شود و تنها کم‌یابی منابع باعث رگولیشن نمی‌شود. بلکه موضوعاتی مثل حقوق کاربران و رقابت به آن افزوده می‌شود.»
او با بیان این که مجوزدهی قدیمی‌ترین روش رگولاتوری است می‌گوید هم‌چنان تنها ابزار ما در این حوزه، مجوزدهی است و یاد نگرفته‌ایم با مشوق، جریمه و مفاهیم جدیدتر به رگولیشن بپردازیم.
رگولاتور، مانع یا همراه؟
تاکسی‌های اینترنتی از بهترین نمونه‌های تقابل رگولاتور با استارتاپ‌ها هستند. جایی که نوآوری بسیار جلوتر از رگولاتور بوده و همین موضوع باعث ایجاد چالش‌های زیادی شده است.
علاقه‌بند که بیشتر با اسنپ در اکوسیستم نوآوری شناخته شده در رابطه با سرعت بیشتر استارتاپ از قانون‌گذار گفت: «اصولا استارتاپ‌ها به یک فضایی ورود می‌کنند که قبلا قانونی برای آن وجود نداشته یا برای کسب‌وکارهای قدیمی بوده است. از همین روی رگولاتور همیشه عقب‌تر از نوآوری است.»
او با تاکید بر این که رگولاتوری همواره از استارتاپ‌ها عقب‌تر خواهد بود می‌گوید این موضوع فقط مختص ایران نیست و در همه جای دنیا شاهد آن هستیم. اما رگولاتور بایستی آینده‌نگری داشته و فضایی را ایجاد کند تا به رشد سریع استارتاپ‌ها کمک کند.
اما شکوری مقدم عقیده دارد هدف رگولاتورها نه رشد بلکه کنترل استارتاپ‌ها است زیرا درک درستی از واقعیت ندارند.
مدیرعامل صبا ایده در بخشی از سخنانش با گلایه از تفاوت برخورد با خودی و غیرخودی، به پلتفرم «همدم» اشاره کرد و گفت: «اگر تا دیروز کسی به دنبال ساخت چنین پلتفرمی بود با او شدیدا برخورد می‌شد، اما امروز می‌بینیم خودشان از چنین پلتفرمی رونمایی کرده و حتی مسئولان در مراسم رونمایی آن حاضر می‌شوند.»
در ادامه مدیرعامل آسیاتک با بیان این که رگولاتوری ICT دیر در ایران شروع کرده است، اظهار داشت:
«با بلوغی که در کسب‌وکارها رخ داده است، از رگولاتور می‌خواهیم تا به دنبال تنظیم‌گری و نظم دهندگی باشد. تنظیم‌گری بدین معنا که تغییر تکنولوژی براساس شرایط مملکت، روش زندگی، شرایط حاکم بین کشورها و ... منطبق شود. رگولاتور با نظم‌دهندگی درست نیز بایستی سهم بازار را تعیین کرده و با انحصارگرایی مقابله کند.»
آیت حسینی نیز به بیان یکی از دغدغه‌های اکوسیستم استارتاپی اشاره کرده و می‌گوید در کنار عقب ماندن رگولاتوری، نامشخص بودن طول عمر رگولیشن نیز ریسک‌های کار ما را زیاد کرده است زیرا امکان دارد امروز خود را با یک سری از مقررات تنظیم کنیم اما فردا مجبور به کار دیگری شویم.
شکوری در تایید این سخنان به بحث داینامیک شدن رگولیشن و شناوری قوانین اشاره کرد و معتقد است این موضوع باعث افزایش ریسک فعالیت استارتاپ‌ها است.
لزوم همگرایی و استقلال
رئیس سازمان فناوری اطلاعات با اشاره به روندهای جهانی با اهمیت در بحث رگولیشن می‌گوید دو ترند اصلی وجود دارد که آن‌ها را نادیده می‌گیریم. ترند اول بحث همگرایی است و رگولیشن ICT و محتوا نبایست از همدیگر جدا باشند. ترند دوم نیز استقلال نهاد تنظیم‌گر است که نباید وابسته به نهاد دولتی باشد. یعنی مشارکتی شده و تعداد صندلی‌های نمایندگان بخش خصوصی با دولتی در رگولاتوری برابر باشد.
او معتقد است اگر هدف ما توسعه و دسترسی آزاد است بایستی به این سمت حرکت کنیم: «به نظر می‌رسد صندلی سیاست‌گذار و رگولاتور ما یکی است. یعنی رگولاتوری تبدیل به ابزار مشروعیت بخشی به سیاستی شده است که می‌خواهیم آن را وضع کنیم.»
ناظمی با تاکید بر این که بایستی از ظرفیت‌های قانونی استفاده شود تا میزان مشارکت افزایش یابد، به موضوع «ساترا» اشاره کرد:
«قانونی درباره تعداد اعضای ساترا وجود ندارد. این رگولاتوری برای حوزه رسانه‌های دیجیتال تعیین شده در حالی که وزارت ارتباطات به جلسات آن راه داده نمی‌شود. این در حالی است که بایستی به سمتی حرکت کنیم که قانون، حاکم باشد.»
او با اعتقاد بر این که اصالت افراد برای جهت‌گیری آینده استارتاپ‌ها مهم‌تر از نهادها است، می‌گوید نهادها در کشور ما قانونمند و سابقه‌دار نیستند فلذا افراد مهم‌تر از نهادها می‌شوند. مثلا اگر قرار بود رگولاتوری خودروها به گاری‌چی‌ها داده شود، صنعت خودرو هیچگاه پیشرفت نمی‌کرد.
به دنبال مکانیزم «درهای چرخان»
در ادامه پنل، یوسفی‌زاده پیشنهادی را برای دولت بعدی مطرح کرد که به اعتقاد وی چاره تمامی مشکلات خواهد بود:
«هر زمان که دولت بتواند ساز و کاری بیندیشد تا مدیران بخش خصوصی حاضر شوند در جایگاه‌های دولتی به کار گرفته شوند همه چیز حل می‌شود. یعنی افرادی که در بخش خصوصی تجربه کسب کرده، قدرت ریسک و تعاملش شکل گرفته با ساز و کاری مشخص در جایگاه دولتی قرار گیرد، می‌تواند تحول ایجاد کند.»
این پیشنهاد با استقبال تمامی اعضای پنل رو به رو شد. ناظمی در تکمیل این موضوع به «درهای چرخان» اشاره کرده و می‌گوید کشوری می‌تواند از بخش خصوصی فهم داشته باشد که مکانیزم‌های درهای چرخان در آن وجود داشته باشد. یعنی چگونه و با چه مکانیزمی فرد می‌تواند از بخش خصوصی در یک جایگاه دولتی قرار گیرد و با چه سازوکاری می‌تواند به شرکت خود بازگردد.
انتظارات کاذب استارتاپ‌ها
به گفته مدیرعامل و بنیان‌گذار نشانه، بسیاری از مواقع افراد فعال در اکوسیستم کارآفرینی و نوآوری، شناخت دقیقی از رگولاتوری و قوانین ندارند و این باعث شکل‌گیری انتظارات کاذب در افراد می‌شود.
اما چه زمانی برای شناخت و ارتباط با رگولاتور مناسب‌تر است؟ مدیرعامل صبا ایده در پاسخ به این سوال می‌گوید استارتاپ‌ها باید به وقتش با رگولاتور تعامل کنند. اگر این اتفاق در ابتدای مسیر رخ دهد با توجه به این که درکی از ماجرا وجود ندارد باعث مانع‌تراشی‌های رگولاتور می‌شود.
مدیرعامل لیان کپیتال نیز با بیان این که استارتاپ‌ها بایستی دغدغه حاکمیت را بشناسند و به آن توجه کنند، اعتقاد دارد همین مهم باعث شده تا اکوسیستم تاکسی‌های اینترنتی در حوزه رگولاتوری خود موفق عمل کنند.
او تاکید دارد استارتاپ‌ها بایستی سریع رشد کرده تا بازی را از دست نهاد مقابل گرفته و در زمان مناسب با رگولاتور وارد تعامل شوند.
مدیرعامل آسیاتک نیز معتقد است بین توسعه یافتن و برقراری ارتباط با رگولاتور نیاز به تعادل است:
«هنگامی که تکنولوژی جدیدی می‌آید و ایده تازه‌ای خلق می‌شود که خطراتی به دنبال دارد بایستی برای رگولاتور فرهنگ‌سازی کرد. با تعامل و آگاه‌سازی نهادی که بالای سر این ماجرا است می‌توان اعتمادسازی کرده و در مسیر خود به خوبی پیش رفت.»
رئیس سازمان فناوری اطلاعات در این رابطه به بحث تعامل استارتاپ‌ها با یکدیگر اشاره کرده و با مثال زدن اجباری شدن ای‌نماد می‌گوید اگر فین‌تک‌ها در حال حاضر کوچک هستند باید به انجمن فین‌تک کمک کنند تا همه چیز صرفا به اعتراض ختم نشود.
ناظمی همچنین به نامه‌نگاری با بانک مرکزی در این رابطه اشاره کرده و گفت: «دغدغه‌هایشان را قبول داریم ولی این راه حل نیست که هر کسب و کار خانگی نیازمند ای‌نماد باشد. باید یک راه بهتر با کمک پژوهشگران و مطالعات حقوقی پیدا کرد.»
او معتقد است فقدان بخش‌های پژوهشی و حقوقی در اکوسیستم استارتاپی ما حس می‌شود. بخش‌هایی که می‌توانند به استارتاپ‌ها برای حرف زدن با حاکمیت و پیشنهاد بخشنامه‌های مالیاتی، بیمه‌ای و ... کمک کنند.
مهم‌ترین انتظار اکوسیستم از دولت آینده
بخش پایانی این نشست تخصصی به مهم‌ترین انتظار اکوسیستم استارتاپی از دولت آینده و ارائه پیشنهادی عملیاتی برای تسهیل فضای کسب‌وکارها اختصاص داشت.
علاقه‌بند از دولت آینده خواست تا به اهمیت استارتاپ‌ها برای اقتصاد توجه شود:
«شرکت‌هایی که برمبنای تکنولوژی و با سرعت رشد می‌کنند، محرک اقتصاد ما هستند و باعث ایجاد شغل می‌شوند. از همین روی بایستی ساز و کار حمایتی برای‌شان فراهم شود. در دولت گذشته ساختار حمایتی از استارتاپ‌ها وجود داشت و تا جای ممکن کمک کننده بود. امیدواریم دولت آینده نیز این دیدگاه را داشته باشد و از تجارب استارتاپ‌ها استفاده کند.»
او با بیان این که رگولیشن نیز باید گذاشته شود، اما نه رگولیشنی که به قیمت جان استارتاپ‌ها تمام شود، پیشنهاد داد تا نهادی به عنوان رگولاتور اعظم تعریف شده تا روی کار رگولاتورهای هر صنعت نظارت کند. همچنین به بخش خصوصی فضا داده شود تا نظرات خود را بیان کند.
یوسفی‌زاده نیز از دولت خواست با قدرت مذاکره‌ای خود، فاصله بین دولت و بخش خصوصی در ارتباطات را حل کند. همچنین به بخش خصوصی که پای کار بوده اعتماد کرده و از آن حمایت کند. همچنین پیشنهاد وی در رابطه با واگذاری تعرفه‌گذاری به نظام صنفی بود تا توزیع مناسب سهم بازار به دقت انجام شود.
به گفته شکوری مقدم، عدم درک واقعیت مهم‌ترین مساله‌ای است که اکوسیستم از آن ضربه می‌خورد. از همین روی ابراز امیدواری کرد تا دولت جدید درک روشن‌تری از واقعیت داشته باشد که این مهم بدون کمک گرفتن از بخش خصوصی ممکن نیست:
«به نظرم دولت جدید خیلی از فضای استارتاپی دور است که روی تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری آن‌ها تاثیر می‌گذارد. با توجه به این که ما در این کشور کار کرده، انرژی، پتانسیل و تجربه زیست مشخصی داریم می‌توانیم به مسئولان کمک کنیم تا تصویر مشخص و واضح‌تری از فضا داشته باشند.»
سرمایه اجتماعی، تنها راه موفقیت
ناظمی اما مشکلات بخش خصوصی با دولت را ناشی از سابقه چپ‌گرایانه روشن‌فکری در ایران می‌داند که تصور می‌کنند بخش خصوصی تنها حافظ منافع فردی خویش است.
او با ابراز تاسف از این که ما واقعیت را کنار گذاشتیم و در عالم تخیلات خود زندگی می‌کنیم، به سه دغدغه بزرگ دولت آینده اشاره کرد و گفت: «دولت بعدی پولی در خزانه ندارد و روابط خارجی آن نیز با مشکلاتی همراه است. تنها راه‌حلی که برای موفقیت باقی می‌ماند سرمایه اجتماعی است که اگر به آن اهمیت ندهد، قطعا شکست خواهد خورد.»
رئیس سازمان فناوری اطلاعات معتقد است دغدغه‌های بخش خصوصی از جنس دغدغه‌های اصلی جامعه است و دولت با مشارکت دادن این بخش می‌تواند به راه‌حل‌های خوبی برسد.
او در پاسخ به این سوال که دولت آینده در حوزه رگولاتوری چه اقداماتی انجام دهد، اظهار داشت: « رگولاتور مجزای IT به وجود نیاورند که بزرگترین کلاهی است که می توانند بر سر جامعه IT بگذارند. همچنین در جهت همگرایی رگولاتورها حرکت کرده و از ابزارهای نوین بهره گیرند. بخش خصوصی بایستی محوریت ماجرا باشد و به استراتژی سطح صفر که برای نوآوری ضروری است، احترام بگذارند.»
ناظمی در پایان ابراز امیدواری کرد تا پوست‌اندازی در میان مجریان دولتی رخ دهد و از افراد جدید بهره گرفته شود در غیر این صورت و با آمدن افراد قدیمی نمی‌توان به آینده خوشبین بود.