نگاهی تحلیلی به بازار پرداخت الکترونیکی در سال ۱۳۹۵/ رشدی با طعم برگشت به عقب
پرداخت الکترونیکی در ایران کماکان روندی صعودی دارد. امروزه شاهرگ اصلی دادوستدهای خرد و حتی تا حدی کلان کشور را کارت‌های بانکی و دستگاه‌های کارت‌خوان تشکیل می‌دهند و در نبود آن‌ها می‌توان به‌جرئت ادعا کرد که تجارت فلج می‌شود.
آمارهای منتشر شده از سوی شرکت شاپرک نشان می‌دهد بازار پرداخت‌های الکترونیکی در سال ۱۳۹۵ کماکان در مرحله رشد خود قرار داشته و هنوز تا رسیدن به مرحله اشباع فاصله دارد. طبق این آمارها تعداد پرداخت‌های کارتی در سال ۱۳۹۵ برای اولین بار از مرز ۱۰ میلیارد تراکنش عبور کرده و به بیش از ۱۲ میلیارد تراکنش در سال رسیده است. به عبارتی به‌طور میانگین در سال ۱۳۹۵ ماهیانه بیش از ۱ میلیارد تراکنش پرداخت کارتی انجام شده است. میزان رشد این تراکنش‌ها نسبت به سال ۱۳۹۴ حدود ۲۶ درصد است.
این موضوع در حالی است که در خصوص مبالغ تراکنش پرداخت‌های کارتی رقم ثبت‌شده برای سال ۱۳۹۵، عددی است که خواندنش کار ساده‌ای نیست و حدود ۱۳۸۳۹ هزار میلیارد ریال است! این رقم نسبت به سال ۱۳۹۴ بیش از ۳۴ درصد رشد داشته که با توجه به اینکه از رقم رشد تعداد تراکنش‌ها بیشتر است خبر از افزایش ارزش تراکنش‌ها در سال ۹۵ دارد. در جدول زیر خلاصه‌ای از آمارهای پرداخت کارتی در سال‌های ۹۳، ۹۴ و ۹۵ ارائه شده است:
می‌توان ادعا نمود مهم‌ترین، شناخته‌شده‌ترین و پرکاربردترین ابزار پرداخت کارتی فعلی در ایران را پایانه‌های فروشگاهی یا همان کارت‌خوان‌ها تشکیل می‌دهند. در سال‌های اخیر شاهد رقابت شدیدی بین بانک‌ها برای توسعه این ابزار بودیم که حتی با آمدن شاپرک و فشارها و جریمه‌های آن هم، این رقابت تنها اسما به شرکت‌ها منتقل شد و بانک‌ها کماکان مهره‌های تعیین‌کننده بازار هستند. این شرایط حتی با مدل من‌درآوردی اخذ کارمزد از بانک صاحب حساب کارت‌خوان هم تغییر شگرفی نداشت؛ اما سؤال اصلی اینجاست که آیا بازار کارت‌خوان‌های فروشگاهی آن‌چنان که بر سر آن نبرد سهمگینی در جریان است قابلیت رشد دارد و در حال حاضر در چه مرحله‌ای از مراحل رشد خود قرار دارد؟ برای جواب به سؤالات مطرح شده آمارهای تراکنش‌های انجام شده بر روی کارت‌خوان‌های فروشگاهی طی سه سال اخیر مورد بررسی قرار گرفته است.
آمارها نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۵ نزدیک به ۱۱ میلیارد تراکنش پرداخت کارتی بر روی کارت‌خوان‌های فروشگاهی انجام شده که نسبت به سال ۱۳۹۴ نزدیک به ۴۲% رشد داشته است. این در حالی است که رقم رشد این تراکنش‌ها در سال ۱۳۹۴ نسبت به سال ۱۳۹۳، ۴۱% بوده است. این اطلاعات زمانی جذاب‌تر می‌شود که بدانیم میزان رشد نصب کارت‌خوان‌های فروشگاهی در سال ۱۳۹۵ نسبت به ۱۳۹۴، مشابه رشد این شاخص در سال ۱۳۹۴ و معادل ۱۹% بوده است. در نمودار زیر تغییرات تعداد کارت‌خوان‌های فروشگاهی با تغییرات تراکنش‌های پرداخت در سال‌های اخیر مقایسه شده است:
تقعر مثبت و تابع درجه دوم (POWER) نمودار فوق کاملاً نشان می‌دهد که بازار تراکنش‌های کارت‌خوان‌های فروشگاهی کاملاً در حال رشد است و هنوز با اشباع فاصله دارد؛ اما در مورد مبالغ پرداخت شده آمارها بسیار خیره‌کننده‌تر هستند. اعداد نشان می‌دهد درحالی‌که رشد مبلغ پرداخت‌ها در سال ۹۴ نسبت به ۹۳ چیزی حدود ۱۰% بود، این مبالغ در سال ۹۵ بیش از ۳۳% نسبت به سال ۹۴ رشد داشته‌اند. نمودار زیر تغییرات مبلغ تراکنش پرداخت‌های کارتی روی کارت‌خوان‌ها با تغییرات رشد دستگاه‌ها مقایسه شده است:
رشد نمایی (Exponential) مبلغ تراکنش در سال‌های اخیر (خصوصاً در سال ۱۳۹۵) نشان می‌دهد چرا کماکان بازار کارت‌خوان‌های فروشگاهی برای بانک‌ها جذاب بوده و رقابت برای جذب منابع ارزان‌قیمت از کانال کارت‌خوان‌های فروشگاهی سخت و نفس‌گیر است؛ اما باید اضافه کرد که این تنها یک ظاهر فریبنده است، چراکه درصد قابل‌توجهی از مبالغ پرداخت‌های کارتی ماندگاری خیلی کوتاهی در حساب‌های بانکی دارند و هزینه آن‌ها به‌مراتب برای بانک‌ها بیشتر از عایدی‌شان است.
در کنار کارت‌خوان‌های فروشگاهی تب پرداخت موبایلی نیز در سال‌های اخیر در کشور رواج قابل‌توجهی داشته است. درست است که کماکان و با وجود هشدارهای زیاد استفاده از کدهای دستوری (USSD) ناامن و از رده خارج، عمده تراکنش‌های موبایلی را تشکیل می‌دهد اما در سال ۱۳۹۵ و با ظهور اپ‌های موبایلی پرداخت تا حد زیادی امید به این نوع پرداخت در کشور زنده شد.
آمارها نشان از افت تراکنش‌های موبایلی در سال ۱۳۹۵ نسبت به سال ۱۳۹۴ دارد اما توجه به این موضوع که سیل تراکنش‌های موبایلی سال ۹۴ بیشتر به دلیل فعالیت‌های تبلیغی پر سر صدای برخی شرکت‌های پرداخت بود که هدف آن‌ها ایجاد تراکنش‌هایی با مبالغ بسیار خرد و بعضاً غیرضروری است که تنها بار کاذبی بر شبکه پرداخت کشور بودند و هزینه‌های زیادی را بر پیکر پرداخت الکترونیکی کشور ایجاد نمودند. تا جایی که متوسط ارزش هر تراکنش موبایلی در سال ۱۳۹۴ چیزی حدود ۳۲۰۰ تومان بود که برای یک پرداخت آنلاین که در آن دو سوئیچ ملی (شتاب و شاپرک) درگیر می‌شوند رقمی فاجعه‌آمیز است. این تراکنش‌های کاذب و بی‌هدف که تنها درآمدهای نجومی برای برخی شرکت‌ها داشتند در سال ۱۳۹۵ با ایستادگی برخی بانک‌ها و بستن مبالغ خرد بر روی کارت‌ها و در ادامه با آمدن سامانه پیوند تا حدی کنترل شدند و متوسط ارزش آن‌ها به بالای ۵ هزار تومان رسید اما کماکان وجود آن‌ها ضربه‌ای است بر نهال جوان پرداخت موبایلی کشور. در جدول زیر آمارهای مرتبط با پرداخت الکترونیکی در کشور قابل‌مشاهده است:
و درنهایت در مورد درگاه‌های پرداخت اینترنتی نیز با سخت‌گیری‌های انجام شده در مورد الزام دریافت نشان اعتماد الکترونیکی برای وب‌سایت‌های دارای پرداخت الکترونیکی و همچنین محدودیت‌های ایجاد شده برای شرکت‌های واسطی که کسب‌وکار برخی از آن‌ها بر مبنای دور زدن همین نشان اعتماد بوده، باعث شده تا افت قابل‌توجهی در تعداد تراکنش درگاه‌های پرداخت اینترنتی در سال ۱۳۹۵ ثبت شود:
در مورد پرداخت‌های اینترنتی می‌توان به رشد روش پرداخت در محل در سال ۱۳۹۵ اشاره نمود. جایی که مشتریان برای اطمینان بیشتر ترجیح می‌دهند تا مبلغ خرید اینترنتی خود را از طریق کارت‌خوان‌های سیار و بعد از تحویل سفارش خود پرداخت کنند تا به‌صورت پیش‌پرداخت و اینترنتی.
درنهایت می‌توان در مورد آمار و ارقام پرداخت الکترونیکی در سال ۱۳۹۵ این‌گونه نتیجه گرفت که روند صعودی پرداخت‌های الکترونیکی تنها به دلیل رشد پرداخت‌ها با کارت‌خوان‌های فروشگاهی است و در دو ابزار موبایل و اینترنت برخلاف انتظار پرداخت‌ها در حال کاهش است. این اتفاق را اگر به‌صورت بدبینانه نگاه کنیم یک برگشت به عقب محسوب می‌شود زیرا که در کشورهای توسعه‌یافته مسیر توسعه تراکنش‌ها پرداختی، کاملاً معکوس و از سمت پرداخت‌های با حضور کارت (Cars Present) با ابزارهایی مانند کارت‌خوان به سمت پرداخت‌های بدون حضور کارت (Card No Present) و با درگاه‌های اینترنتی و موبایلی است. این موضوع شاید زنگ خطری است برای مسیر آینده پرداخت الکترونیکی کشور که بعضاً در بوق و کرنای آمارها گم شده است.
*منبع کلیه آمار و ارقام گزارش عملکرد شاپرک منتشر شده در سایت بانک مرکزی است.