ویکیپدیا چگونه اداره می شود؟

ویکیپدیا ششمین وب سایت محبوب در جهان است. این وب سایت یکی از سریع ترین راه ها برای یافتن پاسخ بسیاری از سؤالات است. اگرچه در مورد اغلب موضوعات می توان منابع تخصصی تری را در اینترنت پیدا کرد، با این حال همچنان ویکیپدیا یکی از جامع ترین منابع است. در حال حاضر نسخه ی انگلیسی ویکیپدیا بزرگترین نسخه در بین ۲۸۷ زبان مختلف آن است. این نسخه هم اکنون بیش از ۴ میلیون و ۵۰۰ هزار مدخل دارد.

گویا آی تی – اگرچه ویکیپدیا یکی از محبوب ترین وب سایت های جهان است و همه روزه افراد بسیاری برای یافتن پاسخ سؤالات خود به آن مراجعه می کنند، با این حال شاید برای کمتر کسی پیش آید که از خود بپرسد که محتوای چنین وب سایت جامعی از کجا تأمین می شود. شاید خیلی از افراد بدانند که محتوای این وب سایت به صورت جمعی و آزاد تهیه می شود و دست کم از نظر تئوریک دستکاری آن توسط همگان آزاد است. حتی در این صورت هم حداقل سؤالی که پیش می آید این است که چگونه است که محتوای وب سایتی که همگان قادرند آن را دستکاری کنند، به هم نمی ریزد؟ شاید از این بابت ویکیپدیا همانند گوگل باشد که همه از محتوای آن استفاده می کنند اما کمتر کسی به فکر منبع محتوای آن است.
یکی از نکات جالب در مورد ویکیپدیا وجود حجم بسیار بزرگی از محتوا است که تنها توسط یک گروه کوچک از داوطلبان تهیه شده است. در حال حاضر این وب سایت تنها در حدود ۳۰۰۰ ویراستار دارد. این ویراستاران بیش از ۱۰۰ ویرایش را در ماه، در بخش انگلیسی ویکیپدیا اعمال می کنند. این در حالی است که در اوایل سال ۲۰۰۷ میلادی ویرایش ها، توسط بیش از ۴۷۰۰ نفر اعمال می شدند. ویراستاران داوطلب در حالی که هیچ جهت دهی درونی و یا شناسایی بیرونی ندارند، هر روزه میلیون ها صفحه محتوا را در ویکیپدیا ایجاد و ویرایش می کنند.
ریچارد جنسن استاد بازنشسته ی تاریخ، یکی از ویراستاران ویکیپدیا است. وی در مقاله ای در روزنامه ی تاریخ نظامی، در سال ۲۰۱۲ نوشت: ویکیپدیا «توسط ویراستاران و به نفع ایشان اداره می شود». در حقیقت کار ویراستاری برای ویکیپدیا نوعی سرگرمی است و ویراستاران این وب سایت عمدتاً این کار را برای منافع شخصی، از جمله لذت بردن از این کار انجام می دهند.

ویرایش محتوا توسط ویراستارانی که برای سرگرمی این کار را انجام می دهند، در عین حال هم آسیب پذیری و هم نبوغ ویکیپدیا را به نمایش می گذارد. آسیب پذیر از این بابت که چنین ساختار بازی برای تولیدکنندگان محتوای این وب سایت، امکان بروز حملات بی پایانی را از سوی برخی از افراد مغرض برقرار می سازد. با این وجود همین ساختار باز است که به ویکیپدیا این امکان را داده تا این حجم محتوا را بدون داشتن کارمندان رسمی، در خود جای دهد. در واقع رشد ویکیپدیا به ویراستاران خودگردان آن وابسته است. ویراستاران خودگردان قدیمی ویکیپدیا نیز از خطر بالقوه ناشی از امکان ورود آزادانه ی تمامی افراد به جمع خودشان آگاه هستند و بنابراین ممکن است در برابر ورود ویراستاران جدید واکنش مثبتی از خود نشان ندهند.
یکی دیگر از دانشگاهیانی که در جمع ویراستاران ویکیپدیا قرار دارد، داریوش جمیلنیاک استاد مدیریت دانشگاه کومینسکی در ورشو است. وی در زمره ی ۴۰ نماینده ی جهانی ویکیپدیا قرار دارد و علاوه بر این دارای بالاترین مزیت فنی در این وب سایت است. داریوش جمیلنیاک در سال ۲۰۱۴ کتابی با عنوان «علم همگانی؟ قوم نگاری ویکیپدیا» را توسط انتشارات دانشگاه استنفورد به چاپ رسانید. او در این کتاب مطالعه ی قوم نگارانه ی گسترده ای از فرهنگ متناقض ویکیپدیا ارائه می دهد. فرهنگی که درعین حال هم تساوی گرایانه است و هم سلسله مراتبی، هم قانون مدار است و هم اجماع مدار و بالاخره هم مشارکتی است و هم ناسازگار.

در مقدمه ی کتاب جمیلنیاک آمده است که او در این کتاب سعی دارد تا معمای چرایی عملکرد طرح سازمانی بی همتای ویکیپدیا را حل نماید. او می گوید چنین طرحی نباید کارایی داشته باشد اما دارد. یکی از چالش ها در حل چنین معمایی این است که ویکیپدیا، اگر چه دارای ویراستاران کمی است با این حال گروه چندان منسجم و منظمی ندارد. در این وب سایت هیچ کس مسئول نیست، حتی جیمی ویلز بنیان گذار ویکیپدیا که نقش خود را در آن به پادشاه بریتانیا تشبیه می کند. در واقع می توان گفت که در اغلب موارد ویکیپدیا انجمنی خودگردان اما بدعنق است که پس از مناظره های پی در پی بر اجماع تکیه می کند.

ویراستاران خودگردان ویکیپدیا، که همان طور که گفته شد هیچ مدیریت مرکزی ای ندارند، توانسته اند یک سیستم از قوانین را با ۵ اصل زیر طراحی نمایند:

۱٫ ویکیپدیا یک دایره المعارف است.
۲٫ دیدگاه ویکیپدیا کاملاً بی طرفانه است.
۳٫ محتوای ویکیپدیا رایگان است و هرکس مجاز است تا از آن استفاده نموده و یا آن را ویرایش و منتشر کند.
۴٫ ویراستاران ویکیپدیا بایستی با یکدیگر با احترام و نزاکت برخورد نمایند.
۵٫ ویکیپدیا قوانین محکم و قاطعی ندارد.

یکی دیگر از قوانین ویکیپدیا بدین صورت است که تمامی محتوای تولید شده برای این وب سایت بایستی قابل استناد به یک منبع معتبر و چاپ شده باشد. این قانون به دو اصل اثبات پذیری و منع پژوهش اولیه در خصوص محتوای تولید شده برای ویکیپدیا برمی گردد. به عنوان نمونه زمانی که فیلیپ راث از ویکیپدیا درخواست کرد تا توضیحات پیرامون اصالت رمانش با نام «لکه انسانی» را تصحیح کند، پاسخی با مضمون زیر از یکی از ویراستاران ویکیپدیا دریافت داشت:
ما متوجه هستیم که نویسنده ی یک اثر بالاترین مقام مسئول آن اثر است، با این حال ما برای چنین تصحیحی نیازمند منابع ثانویه ی قابل اعتماد و چاپی هستیم.
اگرچه ویکیپدیا هیچ قانون قاطع و هیچ مدیریت مرکزی ای ندارد، با این حال نمی توان انتظار داشت که بدون وجود کنترل عمودی، حتی علی رغم وجود ویراستاران محدود، نظم و انضباط در آن برقرار گردد. همواره عده ای از ویراستاران ویکیپدیا در حال رصد کردن هر گونه نقض راهنمای آن هستند. این ویراستاران تغییرات در محتوا با نیت بد و هرگونه رفتار نامناسب در این وب سایت را اصلاح و ویرایش می کنند. اگرچه دور از ذهن است، اما بسیاری از صفحات ویکیپدیا که توسط ویراستاران جدید و برخی ویراستاران قدیمی مورد ویرایش قرار می گیرند، صفحات مهم و پربازدید هستند. ویراستاران چون این صفحات را مهم می یابند سعی می کنند تا، ضمن حفظ بی طرفی محتوا، با وارد کردن دیدگاه خود در آن، صفحه ی مورد نظر را مورد ویرایش قرار دهند. به هر صورت چنین ویرایش هایی با واکنش دیگر ویراستاران مواجه شده و مورد اصلاح قرار می گیرند. یکی از نمونه های بسیار گویا در این مورد صفحه ی «جورج بوش» در ویکیپدیا است. این صفحه بسیار مفصل و غیراحساسی است و تمامی عبارات جهت دار از آن حذف می شوند.

به طور کلی می توان گفت نظارت عمومی بر فعالیت ویراستاران، از جانب خودشان در ویکیپدیا بسیار بالاست و همین امر است که باعث می شود ویکیپدیا بتواند به خوبی الان خود فعالیت کند. جمیلنیاک در این ارتباط می گوید: کنترل شرکت کنندگان در ویکیپدیا به وسیله ی درجه ی بالایی از قوانین و روش ها حتی برای یک سازمان دیوان سالار نیز عجیب به نظر می رسد.
ساختار ویکیپدیا به گونه ای است که هر کس می تواند محتوای آن را بهبود بخشد و یا یک سیاست یا قانون جدید پیشنهاد دهد. یکی از اصول اظهار شده توسط ویکیپدیا مساوات گرایی است. مساوات گرایی بدین معناست که تخصص و مقام یک ویراستار در خارج از ویکیپدیا در این وب سایت اعتبار ندارد. البته همان طور که گفته شد در ویکیپدیا مساوات گرایی در کنار سلسله مراتب قرار می گیرد. سلسله مراتب ویکیپدیا با تسلط ویراستاران بر قوانین در حال افزایش ویکیپدیا، درگیر شدن آنان در مناظرات انجمن و کسب سابقه ی سخت کوشی ایجاد می شود. یکی از دیگر عواملی که یک ویراستار را به صدر سلسله مراتب نزدیک تر می کند نوع ویرایش های انجام شده در ویکیپدیا است. ظاهراً ویرایش های جزئی هستند که کمک بیشتری به جایگاه سازمانی در ویکیپدیا می کنند تا ایجاد یک ویرایش محض. جمیلنیاک نیز از وجود چنین سیستمی در ویکیپدیا گلایه می کند: هزار اصلاح جزئی کمک بیشتری به جایگاه سازمانی می کند تا ایجاد یک محتوای بدون ایراد هزار کلمه ای.
شاید یکی از نقایص ویکیپدیا، که بر خلاف سیاست کلی آن است و پویایی ویکیپدیا را زیر سؤال می برد، این باشد که ویراستاران قدیمی به ویراستاران جدید اعتماد نمی کنند و اغلب تغییرات آنان را بدون توضیح به حالت اولیه بر می گردانند. این در حالی است که خود ویکیپدیا ویراستاران را ملزم نموده تا اشتباهات غیرمغرضانه ویراستاران جدید را تحمل نموده و به اصطلاح تازه واردان را گاز نگیرند! جنسن در این خصوص مورد جالبی را مثال می زند. او می گوید که به یاد می آورد یکی از متخصصان سرشناس در زمینه ی تاریخ مونتانا سعی کرده بود تا یک پاراگراف را به ویکیپدیا اضافه کند و آن پاراگراف توسط ویراستاران قدیمی ویکیپدیا در مدت بسیار کوتاهی حذف شده بود. جمیلنیاک خود از ویرایش های سطحی و مغرضانه در ویکیپدیا انتقاد دارد. او می گوید در صورتی که فردی وقت گذاشته و آخرین تغییرات ویکیپدیا را مرور کند بعد از چند ساعت احساس خواهد کرد که بیشتر افراد دنیا دانش آموزان مقطع دبستان هستند.

در موارد بسیاری، فعالیت ویراستاران ویکیپدیا به اصلاح اشتباهات عمدی و غیرعمدی دیگر ویراستاران محدود می شود تا ارتقاء یک محتوا. چنین فعالیتی ممکن است دارای جنبه ی مثبتی، از بُعد افزایش رقابت با دیگر ویراستاران باشد. رقابت باعث می شود تا ویراستاران به دنبال پیدا کردن و اصلاح ویرایش های ناصحیح باشند و درنتیجه از فرسودگی محتوای ویکیپدیا جلوگیری نمایند. همین فعالیت ممکن است دارای اثرات منفی هم باشد. چنین ساختاری ویراستاران را در مقابل یکدیگر قرار می دهد، چرا که باعث حذف ویراستار فعلی از یک سو و عدم امکان ورود عضو جدید از سوی دیگر می گردد. چنین ساختاری آینده ی ویکیپدیا را با تهدیدی جدی مواجه می سازد. در گذشته ویراستاران بسیار مفیدی در ویکیپدیا بوده اند که کمک شایان توجهی به پیشرفت این وب سایت داشته اند. این ویراستاران شاید اگر امروز ویراستار ویکیپدیا بودند، نمی توانستند ویرایش پایداری در ویکیپدیا داشته باشند. یکی از این موارد آدریان وادویتز ادیب و ویرایشگر تحسین شده ی ویکیپدیا است. او کار خود در ویکیپدیا را در سال ۲۰۰۴ آغاز نمود و تا پیش از مرگ خود ۴۹۰۰۰ مورد ویرایش در این وب سایت انجام داد. وادویتز مدخل های بسیاری در مورد زنان نویسنده و تاریخ زنان در ویکیپدیا ایجاد کرد. شاید اگر وادویتز در حال حاضر می خواست به جمع ویراستاران ویکیپدیا بپیوندد با ممانعت اعضای قدیمی مواجه می شد و هرگز نمی توانست این ۴۹۰۰۰ ویرایش را در ویکیپدیا انجام دهد.

البته در حال حاضر ویکیپدیا از چنین رفتارهای قانون شکنانه ای از جانب ویراستاران قدیمی، بلافاصله ممانعت به عمل می آورد، حتی اگر این رفتارها با حسن نیت انجام شوند. ویکیپدیا می داند که یک مجموعه ی تمام شده و کامل نیست. بسیاری از مقالات آن هنوز کیفیت یک دایره المعارف را ندارد و به همین سبب است که ویکیپدیا همواره به ویراستاران جدید احتیاج دارد. با این وجود آمارها در این خصوص هنوز هم چندان خوشبینانه نیستند. بر اساس تحقیق یکی از پژوهشگران بنیاد ویکیپدیا در سال ۲۰۱۱ میلادی کمتر از ۱۰ درصد «تازه واردان شایسته» فعالیت خود در ویکیپدیا را برای حداقل دو ماه ادامه داده اند. این مقدار در سال ۲۰۰۶، یعنی سالی که در آن انجمن ویراستاران هنوز در حال رشد بود بیشتر از ۲۵ درصد بوده است.
ویکیپدیا به عنوان یک دایره المعارف اینترنتی، چالش هایی را پیش رو دارد که دایره المعارف های چاپ شده به هیچ وجه ندارند. به عنوان مثال ویکیپدیا بایستی خود را با موتور جست و جوی گوگل وفق دهد. این چالش ها در کنار چالش هایی که پیش تر بدان ها اشاره شد، شرط بندی بر سر عاقبت این وب سایت را تقریباً غیرممکن می سازند. ویکیپدیا توانسته است تا با موفقیت، دوران کودکی خود را پشت سر بگذارد و علی رغم سخن برخی از افراد، خود را از درون منفجر نکرده است. با این حال باید منتظر بود و دید که این وب سایت چگونه دوران بلوغ و میانسالی خود را پشت سر می گذارد.