مشاهده زیبایی های آسمان، بسیاری از انسان ها را شیفته دانش نجوم ساخته است. در این مقاله قصد داریم نگاهی دقیق تر به آسمان شب داشته باشیم و اطلاعات مفیدی درباره صورت های فلکی و تاثیر حرکات زمین بر منظره آسمان شب به دست آوریم. افزون بر این، روش یافتن چندین صورت فلکی با استفاده از دو صورت فلکی راهنما را نیز بررسی خواهیم کرد. در انتها نیز (قسمت دوم) اطلاعات گوناگونی درباره رصد اجرام آسمانی و برخی پدیده های نجومی را بیان کرده ایم. پس کمربندهای خود را محکم ببنید و در این سفر جذاب و دیدنی با تکرا همراه باشید.

صورت های فلکی

هنگامی که به آسمان شب می نگیریم، ستاره های پرنور و کم نور را در کنار هم می بینیم. اگر کمی از تصوراتمان کمک بگیریم، می توانیم چندین ستاره را به یکدیگر وصل کنیم و شکل خاصی، مثلا مربع یا مثلث را برای آن مجموعه تصور کنیم.

در گذشته هم اخترشناسان باستان برای تعدادی از ستاره های کنار هم در آسمان شکل خاصی تصور می کردند. این چنین بود که آن ها، صورت های فلکی را ابداع کردند. شاید اخترشناسان چینی نخستین بار صورت های فلکی را ابداع کرده باشند. آن ها ستاره های آسمان را به صورت چهار حیوان تصور می کردند؛ البته شکل های آن ها با شکل های امروزی صورت های فلکی تفاوت داشت.

شکل های امروزی را حدود شش هزار سال پیش بابلی ها و مصری های ابداع کردند. پس از آن ها، یونانی ها از این گروه بندی ها اقتباس کردند و ۴۸ صورت فلکی را به نام شخصیت های اساطیری خود نامگذاری کردند. بطلمیوس حدود ۱۸۰۰ سال پیش در کتاب مجسطی از این صورت های فلکی نام برده است.

در نجوم دوره اسلامی اخترشناسان مسلمان نیز از این نامگذاری ها پیروی کردند. البته آن ها برای بیشتر ستاره های درخشان آسمان، نام خاصی انتخاب کردند.

پس از کشف مناطق نیمکره جنوبی زمین، اخترشناسان برای ستاره های آسمان نیمکره جنوبی، صورت های فلکی جدید در نظر گرفتند. البته آن ها بدون توجه به نام های اسطوره های یونانی نامگذاری شدند. امروزه اخترشناسان، کل نیمکره جنوبی و شمالی آسمان را به ۸۸ صورت فلکی تقسیم کرده اند. توجه داشته باشید که ممکن است طرح ستارگان یک صورت فلکی با نامی که برای آن گذاشته شده است، همخوانی نداشته باشد.

نامگذاری ستاره ها

در سال ۱۶۰۳ میلادی، بایر، اخترشناس آلمانی، روش جدیدی برای نامگذاری ستاره ها ابداع کرد. او به جای یک نام خاص، برای نامگذاری ستاره ها در هر صورت فلکی از الفبای یونانی استفاده کرد. در روش بایر، ۲۴ ستاره نورانی در هر صورت فلکی به ترتیب درخشندگی از آلفا (α)، بتا (β) و .. تا اُمگا (ω) نامگذاری می شوند. البته در این میان، استثناهایی هم وجود دارد. در برخی از صورت های فلکی مانند جوزا، ستاره بتا درخشان تر از آلفا-جوزا است.

حرکت ظاهری کره آسمان

می دانید که ستاره ها در فاصله  های دوری از ما قرار دارند و هنگامی که به آسمان نگاه می کنیم، درک فاصله واقعی ستاره ها با چشم ممکن نیست احساس می کنیم که همه ستاره ها چسبیده به سطح نیمکره آسمان و در بالای سر ما هستند. شکل نیمکره یا گنبدی آسمان، ناشی از وضعیت دید ما در روی کره زمین است.

در هنگام مشاهده آسمان، به نظر می رسد که ما در مرکز نیمکره یا گنبد قرار گرفته ایم. می دانید که زمین، حرکتی به دور محور خود دارد که به آن حرکت وضعی می گویند. به دلیل حرکت وضعی زمین به نظر می رسد که گنبد آسمان به همراه ستاره های چسبیده به آن حرکت می کنند. صورت ها فلکی به تدریج از مشرق طلوع و در مغرب غروب می کنند. اگر کمی دقت کنیم، متوجه می شویم که حرکت ستاره ها تصادفی نیست؛ بلکه همه آن ها به گرد محوری دوران می کنند.

این محور فرضی از دو قطب شمال و جنوب کره زمین می گذرد و امتداد شمالی آن در فضا تقریبا به سوی ستاره قطبی است. با در نظر گرفتن حرکت وضعی زمین، ستاره قطبی که تقریبا در جهت شمال محور زمین (قطب شمال آسمانی) قرار گرفته است، در آسمان جابه جایی کمی دارد و می توان گفت که تقریبا ثابت است.

از دید ما در نیمکره شمالی زمین به نظر می رسد که همه ستاره ها به دور ستاره قطبی می گردند. ستاره هایی که در محدوده مشخصی در اطراف ستاره قطبی قرار گرفته اند، دور قطبی یا پیراقطبی می نامند.

ارتفاع ستاره قطبی (یعنی زاویه ای که خط وصل کننده چشم ما به ستاره قطبی با صفحه افق می سازد) با زاویه عرض جغرافیایی مکان رصد برابر است. مشخص است که ناظر در قطب شمال با عرض جغرافیای ۹۰ درجه ستاره قطبی را بالای سر یا به عبارت دیگر با ارتفاع ۹۰ درجه می بیند؛ اما در استوا با عرض صفر درجه، ستاره قطبی در امتداد افق قرار می گیرد.

در عکس برداری بلند مدت از آسمان، ستاره های ردهایی به دور قطب شمال و جنوب آسمان به جا می گذارند. در تصویر، ستاره قطبی نزدیک به قطب شمال آسمانی قرار دارد.

حرکت وضعی زمین و موقعیت ناظر

می دانید که حرکت ظاهری گنبد آسمان به دلیل حرکت وضعی زمین است. زمین به دور محور خود از مغرب به مشرق می گردد و ستاره ها از مشرق طلوع و در مغرب غروب می کنند. مدت زمان یک دور حرکت وضعی زمین ۲۳ ساعت و ۵۶ دقیقه است که به آن یک روز نجومی می گویند.

مشخص اس که روز نجومی، ۴ دقیقه کوتاه تر از روز خورشیدی است؛ زیرا به دلیل انتقالی، موقعیت زمین در مدارش نسبت به خورشید در هر شبانه روز حدود ۱ درجه تغییر می کند؛ اما این تغییر موقعیت نسبت به ستاره های دور دست هیچ اهمیتی ندارد.

حرکت انتقالی زمین و تغییر منظره آسمان

حرکت وضعی زمین بر تغییر منظره آسمان شب اثری آشکار دارد اما اثر حرکت انتقالی زمین در کوتاه مدت نامحسوس است. زمین در گردش خود به دور خورشید، در هر شبانه روز تقریبا یک درجه جابه جا می شود. در نتیجه به نظر می رسد که ستاره ها در هر شب، یک درجه به سوی مغرب جابه جا می شوند. از لحاظ مشاهده ای، این مساله باعث می شود که ستاره ها هر شب نسبت به شب قبل چهار دقیقه زودتر طلوع کنند.

با حرکت انتقالی زمین، موقعیت خورشید نیز در آسمان در هر شبانه روز یک درجه تغییر می کند. این جابه جای در مسیر تصویر صفحه مداری زمین در آسمان یا دایره البروج صورت می گیرد. مسیر دایره البروج از دوازده صورت فلکی مشهور حمل (Aries)، ثور (Taurus)، جوزا (Gemini)، سرطان (Cancer)، اسد (Leo)، سنبله (دوشیزه، Virgo)، میزان (Libra)، عقرب (Scorpius)، قوس (Sagittarius)، جدی (Capricornus)، دلو (Aquarius) و حوت (Pisces) می گذرد.

دوازده صورت فلکی مشهور – حمل (Aries)، ثور (Taurus)، جوزا (Gemini)، سرطان (Cancer)، اسد (Leo)، سنبله (دوشیزه، Virgo)، میزان (Libra)، عقرب (Scorpius)، قوس (Sagittarius)، جدی (Capricornus)، دلو (Aquarius) و حوت (Pisces)

خورشید در حرکت ظاهری خود در خلال یک سال، از این صورت های فلکی گذر می کند. این دوازده صورت فلکی به برج های فلکی نیز معروف هستند و منجمان قدیم نیز آن ها را می شناختند.

کمربندی را که پهنای آن ۸ درجه در هر سوی دایره البروج است و دایره البروج در مرکزش قرار دارد، منطقه البروج می گویند. تمام سیارات منظومه شمسی به جز پلوتو با زاویه کمی نسبت به صفحه مداری زمین (دایره البروج) دور خورشید می چرخند و مسیر حرکت ظاهری همه آن ها در کمربند منطقه البروج است.

حرکت تقدیمی

علاوه بر دو حرکت وضعی و انتقالی، زمین حرکت دیگری به نام تقدیمی دارد. حرکت تقدیمی (Axial Precession) حرکتی است که راستای محور شمال – جنوب زمین در فضا انجام می شود. محور زمین در فضا، حرکتی دایره ای مانند محور فرفره دارد که ۲۶ هزار سال طول می کشد تا یک دور آن کامل شود.

حرکت تقدیمی (Axial Precession) زمین

با حرکت تقدیمی، موقعیت ستاره ها و مکان قطب شمال و جنوب سماوی تغییر می کند. اکنون ستاره قطبی نزدیک به مکان قطب شمال سماوی است؛ اما حدود چهار هزار سال پیش، ستاره ثعبان (Thuban) در صورت فلکی تنین (اژدها، Draco)، این موقعیت را داشته است. در آینده ای دور نیز ستاره قطبی موقعیت امروزی را نخواهد داشت. به هر حال، اثر حرکت تقدیمی بسیار کند است.

چون منظره آسمان به دلیل حرکت وضعی زمین تغییر می کند، برای یافتن صورت ها فلکی باید بدانید که در چه زمانی به کدام بخش از آسمان نگاه کنید. در نجوم، یکی از راه ها برای یافتن ستاره ها و صورت ها فلکی، استفاده از دستگاه مختصات افقی یا سمت و ارتفاع است.

سمت

مطابق شکل پایین، سمت (Azimuth)، اندازه گیری زاویه ای در سطح افق است. به دایره هایی که از سمت الراس (بالای سر، Zenith) عبور می کنند و بر صفحه افق عمود می شوند، دایره عمودی (نصف النهار، Meridian) می گویند.

سمت (Azimuth)، سمت الراس (بالای سر، Zenith) و دایره عمودی (نصف النهار، Meridian)

برای ناظر در هر جایی، فقط یک دایره عمودی وجود دارد که از سمت الراس و قطب شمال یا جنوب سماوی عبور می کند. محل تماس این دایره عمودی با صفحه افق، جهت شمال و جنوب جغرافیایی را نشان می دهد. سمت در سطح افق از جهت شمال به سوی مشرق اندازه گیری می شود. بر این اساس، سمت جهت شمال، ۰، مشرق ۹۰، جنوب ۱۸۰ و مغرب ۲۷۰ درجه است. زاویه سمت بین ۰ تا ۳۶۰ درجه تغییر می کند.

ارتفاع

زاویه ای است میان صفحه افق و خطی که چشم ما را به جسم مورد نظر وصل می کند. بر این اساس، ارتفاع (Altitude) سطح افق صفر درجه و نقطه سمت الراس (بالای سر) ۹۰ درجه است؛ یعنی بیش ترین ارتفاع را دارد.

با مشخص بودن سمت و ارتفاع هر جسم می توان موقعیت آن را در نیمکره آسمان بالای سرمان تعیین کنیم. البته دستگاه مختصات سمت و ارتفاع نیز با مشکلاتی همراه است:

• اول این که به دلیل حرکت وضعی زمین، سمت و ارتفاع هر جسم آسمانی پیوسته در حال تغییر است و زمان رصد اهمیت دارد.
• دیگر این که در یک زمان مشخص، در مکان هایی با طول و عرض جغرافیایی متفاوت، سمت و ارتفاع یک جسم متفاوت است.

رصد با چشم غیر مسلح

شناخت صورت های فلکی

شناختن صورت های فلکی، یکی از فعالیت های جالب توجه و ضروری برای دوستداران رصدهای نجومی است. در این میان، صورت های فلکی مشخصی به صورت راهنما کاربرد دارند. این صورت های فلکی از ستاره های پرنوری تشکیل شده اند که با استفاده از طرح ستاره های آن ها، می توانید چند صورت فلکی دیگر را نیز بیابید. دو صورت فلکی دب اکبر (خرس بزرگ، Ursa Major) و جبار (شکارچی، Orion) چنین ویژگی هایی دارند.

در ادامه روش یافتن این صورت های فلکی و چند صورت فلکی دیگر را بیان می کنیم. در زمان های یاد شده، رو به سمت افقی که مشخص شده است، بایستید و دست خود را به اندازه ای که آدمک نشان می دهد، بلند کنید تا آن صورت های فلکی را بیابید. به دلیل حرکت انتقالی، موقعیت صورت های فلکی تغییر می کند. به ازای هر یک ماه بعد از تاریخ یاد شده، دو ساعت زودتر و هر یک ماه پیش از آن تاریخ، دو ساعت دیرتر، دو صورت فلکی را در همان موقعیتی که نشان داده شده است، می بینید.

ستاره های درخشان تر هر صورت فلکی با دایره های سفید بزرگ تری نشان داده می شوند و با خط هایی فرضی به هم وصل می شوند تا طرح آن صورت در ذهن بهتر بماند. ممکن است این طرح ها در کتاب های مختلف اندکی با هم متفاوت باشند.

دب اکبر (خرس بزرگ)

دب اکبر، یکی از معروف ترین صورت های فلکی نیمکره شمالی آسمان است. مهم ترین بخش طرح این صورت فلکی از هفت ستاره تشکیل شده است که شکلی شبیه آبگردان یا ملاقه دارد. این هفت ستاره، همگی از قدر دو هستند و به آسانی با چشم غیر مسلح قابل مشاهده اند.

دو ستاره سر کاسه ملاقه را دبه (Dubhe) و مراق (Merak) می نامند. اگر خط وصل کننده این دو ستاره را به اندازه پنج برابر جدایی دو ستاره ادامه دهید، به ستاره قطبی از قدر دوم در صورت فلکی دب اصغر (خرس کوچک، Ursa Minor) می رسید. همان طور که پیش تر گفتیم، این ستاره در نزدیکی قطب شمال سماوی قرار گرفته است و به آسانی با چشم غیر مسلح دیده می شود. با استفاده از ستاره قطبی می توان جهت شمال جغرافیایی را با دقت خوبی تعیین کرد.

صورت فلکی دب اکبر (خرس بزرگ، Ursa Major) – ستاره های دبه (Dubhe)، مراق (Merak) و سایر ستاره های آن در این شکل به وضوح قابل مشاهده اند.

اگر ستاره دسته سوم ملاقه دب اکبر را به ستاره قطبی وصل کنید و به اندازه فاصله میان آن ها ادامه دهید، به صورت فلکی ذات الکرسی (خداوند کرسی، Cassiopeia) می رسید. این صورت فلکی کوچک و زیبا از پنج ستاره درخشان تر تشکیل شده است که طرحی شبیه حرف انگلیسی “M” یا “W” دارد.

جبار (شکارچی)

شاید هیچ صورت فلکی دیگری در آسمان به اندازه جبار از ستاره های درخشان تشکیل نشده باشد. صورت فلکی جبار از دو ستاره قدر اول به نام های رجل الجبار (Rigel) یا بتا-جبار (به رنگ آبی) و ابط الجوزا (Betelgeuse) یا آلفا-جبار (به رنگ نارنجی) و چندین ستاره قدر دوم تشکیل شده است. بتا ۹۰۰ سال نوری و آلفا-جبار ۳۱۰ سال نوری از ماه فاصله دارند. در میانه فصل زمستان، ستاره های این صورت فلکی در حدود ساعت ۹ شب در افق جنوبی به زیبایی می درخشند. طرح ستاره های جبار کمک می کنند تا با استفاده از آن ها چندین صورت فلکی دیگر را نیز بیابیم.

صورت فلکی جبار (شکارچی، Orion) – ستاره های رجل الجبار (بتا-جبار، Rigel) و ابط الجوزا (آلفا-جبار، Betelgeuse) و سایر ستاره های آن در این شکل به وضوح قابل مشاهده اند.

اگر سه ستاره میانی این صورت فلکی را که به کمربند شکارچی (Orion’s Belt) معروف است، به سوی افق جنوبی ادامه دهیم، به درخشان ترین ستاره آسمان (از لحاظ ظاهری) به نام شعرای یمانی (شباهنگ، Sirius) در صورت فلکی کلب اکبر (سگ بزرگ، Canis Major) می رسیم. این ستاره از قدر ظاهری -۱.۵ است و به رنگ سفید متمایل به آبی می درخشد. شعرای یمانی یکی از ستاره های نزدیک به ما به حساب می آید و ۸.۶ سال نوری از ما فاصله دارد.

با ادامه کمربند شکارچی به سوی شمال، می توان صورت فلکی ثور (گاو) را یافت. درخشان ترین ستاره صورت فلکی ثور، دبران (Aldebaran) نام دارد. این ستاره نارنجی رنگ از ما ۶۸ سال نوری فاصله دارد. طرح کلی صورت فلکی ثور شبیه عدد ۷ است. اگر ستاره رجل الجبار را به ابط الجوزا وصل کنیم و به سوی شمال ادامه دهیم، به صورت فلکی جوزا (دو پیکر) می رسیم.

در این صورت فلکی، دو ستاره قدر اول کاستور (Castor) و پولوکس (Pollux) کنار هم قرار دارند. ستاره رجل الجبار را به صورت فلکی ثور وصل کنید و ادامه دهید، به صورت ارابه ران (Auriga) می رسید. ستاره های این صورت فلکی طرح پنج ضلعی زیبایی را تشکیل می دهند. ستاره قدر اول عیوق (سروش، Capella) در یکی از راس های شمالی پنج ضلعی قرار گرفته است. عیوق، ستاره ای سفید متمایل به زرد است که ۴۲ سال نوری از ما فاصله دارد.

.

با عضویت در کانال رسمی تکرا در تلگرام از آخرین اخبار روز تکنولوژی مطلع باشید.

.

منبع: کتاب مبانی نجوم

عصر تکنولوژی، تکرا

نوشته آسمان شب و صورت های فلکی را بیشتر بشناسید! – قسمت اول اولین بار در تکرا - اخبار روز تکنولوژی پدیدار شد.