در قسمت اول از مقاله آسمان شب و صورت های فلکی را بیشتر بشناسید! تاریخچه ای کوتاه از چگونگی شکل گیری طرح های نجومی و صورت های فلکی گفتیم و انواع حرکات زمین را مورد بحث قرار دادیم. سپس بعد از بیان برخی مفاهیم اولیه، نگاه دقیق تری به دو صورت فلکی معروف، دب اکبر (خرس بزرگ، Ursa Major) و جبار (شکارچی، Orion) انداختیم.
حال در این مقاله قصد داریم نگاه دقیق ترمان به آسمان شب را حفظ کرده و اطلاعات مفیدی درباره رصد سیارات در اختیارتان قرار دهیم. سپس شهاب ها و بارش های شهابی را مورد بررسی قرار داده و در انتها با بیان ویژگی های دنباله دارها، اطلاعاتی نیز درباره رصد آن ها بیان می کنیم. پس کمربندهای خود را محکم ببنید و در دومین سفر جذاب و دیدنیمان به آسمان شب، با تکرا همراه باشید.
رصد سیارات
از لحاظ ظاهری، سیارات هم مانند ستاره ها در آسمان می درخشند؛ اما تفاوت های رصدی میان ستاره ها و سیارات وجود دارند. در نجوم قدیم به ستاره ها، ثوابت و به اجسامی که به طور پیوسته در آسمان حرکت می کردند سیارات می گفتند.
البته منجمان قدیم از این نکته بی اطلاع بودند که ستاره ها نیز حرکت فضایی دارند و در طول چند هزار سال مکانشان در آسمان تغییر می کند. منجمان می دانستند که سیارات با سرعت های زاویه ای متفاوتی در آسمان حرکت می کنند. به همین دلیل فلک سیاراتی با حرکت کندتر را نسب به زمین، دورتر رسم می کردند. اما امروزه می دانیم که همه سیارات به دور خورشید می گردند و هر چه سیاره ای از خورشید دورتر باشد، آهسته تر به دور آن می گردد. حرکت ظاهری سیارات نزدیک تر به ما (مانند مریخ) را با هر شب رصد به آسانی می توان با چشم غیر مسلح تشخیص داد؛ اما برای بررسی حرکت سیارات دورتر، به چند شبانه روز وقت نیاز است.
شاید شنیده باشید که یکی از تفاوت های رصدی میان ستاره ها و سیارات این است که ستاره ها چشمک می زنند (در ظاهر نورشان کم و زیاد می شود) ولی سیارات بدون چشمک می درخشند.
جو زمین همواره با آشفتگی ها و ناپایداری ها همراه است. نور ستاره ها در گذر از جو زمین، تحت تاثیر قرار می گیرند و در نتیجه ستاره ها چشمک می زنند. اما سیارات به دلیل این که به ما بسیار نزدیک ترند، مانند ستاره ها منابع نقطه ای نورانی به حساب نمی آیند؛ بلکه درباره آن ها سطح تابش کننده مطرح است. البته نور تابش شده از سیارات نیز در گذر از جو زمین تغییر می یابد؛ اما چون تابه بزرگی از نور از جو می گذرد، نمی توانیم تغییرات روشنی را به صورت چشمک زدن ببینیم.
البته در این مورد استثناهایی هم وجود دارد. برای مثال، هنگامی که سیارات در نزدیکی افق قرار می گیرند (هنگام طلوع یا غروب) نورشان از ضخامت زیادی از جو عبور می کند و آشفتگی های جوی باعث می شود که سیارات هم چمشک بزنند. البته در بخش های بالایی جو زمین، ستاره ها پیوسته و بدون چشمک می درخشند.
سیارات عطارد، زهره، مریخ، مشتری، زحل و در مواقعی نیز اورانوس، با چشم غیر مسلح دیده می شوند. البته با تغییر فاصله سیارات از زمین و خورشید، درخشندگی ظاهری آن ها نیز تغییر می کند. مدار سیارات عطارد و زهره در درون مدار زمین قرار دارد، به همین دلیل این دو سیاره همواره در نزدیکی خورشید دیده می شوند. بیشترین دوری یا فاصله زاویه ای عطارد ۲۸ درجه و زهره ۴۷ درجه از خورشید است؛ به همین دلیل این سیارات را فقط در آسمان صبحگاهی پیش از طلوع خورشید یا در آسمان شامگاهی پس از غروب خورشید می توان دید.
رصد عطارد به دلیل نزدیکی به خورشید دشوارتر است و مشاهده آن فقط در مواقعی ممکن است که به بیشترین دوری زاویه ای می رسد. رصد سیاره زهره آسان تر است. این سیاره از لحاظ ظاهری پر نور تر از تمامی ستاره های آسمان و دیگر سیارات به چشم می آید و به رنگ سفید است که در درخشان ترین حالت با قدر ۴.۵- می درخشد.
سیاراتی که از زمین به خورشید دورترند، در سراسر آسمان در کمربند منطقه البروج (Zodiac) دیده می شوند. مریخ نخستین سیاره ای است که دورتر از زمین نسبت به خورشید قرار دارد. مدار این سیاره بیضی نسبتا کشیده تری است. از این رو تغییر فاصله مریخ تا زمین و در نتیجه تغییر درخشندگی ظاهری آن زیاد است. مریخ در نزدیک ترین فاصله از زمین با قدر ۲.۸- و در دورترین حالت با قدر ۲+ می درخشد. در بهترین شرایط، مریخ با چشم غیر مسلح به صورت ستاره نارنجی رنگ پر نوری (درخشان تر از تمامی ستاره های آسمان) دیده می شود.
سیاره بعدی، مشتری است که نسبت به مریخ از ما بسیار دورتر است؛ اما چون قطر بزرگ تری دارد و نور خورشید را بیشتر بازتاب می کند، در بیشتر مواقع از مریخ پرنور تر دیده می شود. مشتری به رنگ سفید متمایل به زرد است و در درخشان ترین حالت با قدر ۲.۵- می درخشد. اگر با دوربین دوچشمی یا تلسکوپی کوچک به آن بنگرید، چهار قمر زیبای آن را به صورت ستاره های کم نوری پیرامون آن می بینید که در طول چند ساعت، تغییر مکان واضحی دارند. چون نخستین بار گالیله این اقمار را کشف کرده است، آن ها را اقمار گالیله ای می نامند. البته ممکن است بعضی مواقع، بعضی از قمرها در مقابل یا پشت سیاره مشتری باشند و دیده نشوند.
زحل، دورترین سیاره ای بود که منجمان قدیم آن را رصد کرده بودند. زحل با چشم غیر مسلح به صورت ستاره زرد رنگی از قدر صفر (کم نور تر از مشتری) دیده می شود؛ اما با تلسکوپی کوچک نیز می توان قرص سیاره و حلقه پیرامون آن را مشاهده کرد.
هرشل، اخترشناس انگلیسی در سال ۱۷۸۱ میلادی اورانوس را کشف کرد. این سیاره در شرایط عالی رصدی با چشم غیر مسلح مانند ستاره کم نوری از قدر ۵.۵ دیده می شود. اما با تلسکوپ های متوسط نیز می توان قرص سبز رنگ زیبای آن را دید.
سیارات نپتون و پلوتو هیچ کدام با چشم غیر مسلح دیده نمی شوند و برای رصد آن ها به تلسکوپ نیاز است. سیاره نپتون با تلسکوپ های کوچک، مانند ستاره ای از قدر ۷.۶ به نظر می اید. پلوتو در نزدیک ترین فاصله از زمین با قدر ۱۳.۸ می درخشد و برای رصد آن به تلسکوپی پر توان نیاز است.
حتی با تلسکوپ های بزرگ نیز قرصی از ستاره ها دیده نمی شود؛ اما با تلسکوپ های کوچک و متوسط هم می توان قرص سیارات عطارد، زهره، مریخ، مشتری، زحل و شاید اورانوس را مشاهده کرد. به همین دلیل امروزه بررسی ساختارهای سطحی سیارات (بویژه گازی) با استفاده از تلسکوپ های متوسط و بزرگ، یکی از زمینه های مهم نجوم رصدی است.
در پایان، ذکر این نکته ضروری است که چون مکان سیارات پیوسته در آسمان تغییر می کند. برای آگاهی از موقعیت آن ها باید به تقویم های نجومی ماهانه یا سالانه مراجعه کنید.
شهاب ها و بارش های شهابی
حتما در آسمان شب، ردهای نورانی را دیده اید که به سرعت ناپدید می شوند. این ردها را شهاب می نامند.
در عکسبرداری بلند مدت از آسمان، ستاره ها به صورت کمان های نورانی موازی هم ثبت می شوند. در حالی که شهاب ها به صورت ردهای نورانی آن ها را قطع می کنند.
ذرات ریزی که در فضای میان سیارات پراکنده اند، هنگامی که به جو زمین وارد می شوند، بر اثر اصطکاک با جو می سوزند و به صورت شهاب دیده می شوند. چون شهاب ها با سرعت حرکت می کنند، چشم ما مسیر سوختن آن ها را در جو به صورت ردی درخشان می بیند. اگر جسمی که به جو زمین وارد می شود، قطعه سنگی یا فلزی بزرگ باشد، بخشی از آن به سطح زمین برخورد می کند که به آن شهاب سنگ می گویند.
اما علاوه بر شهاب هایی که به صورت اتفاقی در آسمان شب پدیدار می شوند، در زمان های مشخصی از سال نیز زمین از میان توده های بزرگی از ذرات ریز عبور می کند و بارش شهابی رخ می دهد.
توده های ذرات ریز عمدتا باقیمانده دنباله دارهای دوره ای هستند. دنباله دارها در نزدیکی خورشید، مقدار زیادی گاز، غبار و ذرات ریز از دست می دهند. ذرات ریز به تدریج در طول دار دنباله دار پراکنده می شوند و به دور خورشید می گردند. ممکن است زمین در مسیر حرکت فضایی خود، مدار دنباله دار را قطع کند و به درون توده ذرات وارد شود. در این صورت، بارش شهابی رخ می دهد چون ذرات تقریبا در مسیرهای موازی به جو وارد می شوند.
به نظر می رسد که شهاب ها از نقطه مشخصی از آسمان سرچشمه می گیرند. به این معنا که اگر مسیر شهاب های بارش شهابی را در جهت معکوس ادامه دهیم، به نقطه مشخصی می رسیم که آن را کانون بارش (Radiant Point) می نامند. دقیقا مانند ریل های موازی راه آهن که به نظر می رسد در دور دست یکدیگر را قطع می کنند.
کانون بارش در بارش های شهابی مختلف است و با هم تفاوت دارد. نام هر بارش شهابی از نام آن صورت فلکی که کانون بارش در آن قرار دارد گرفته می شود، مانند: بارش شهابی برساوشی (Perseids)، اسدی (Leonids)، جوزایی (Geminids) و … .
یک شهاب سنگ طولانی و رنگارنگ برساوشی (Perseid) که سمت چپ کهکشان راه شیری در آسمان مشخص شده است.
یک شهاب سنگ در زمان اوج بارش شهابی اسدی (Leonid) در سال ۲۰۰۹.
این تصویر بارش شهابی جوزایی در کویر مرکزی ایران را نشان می دهد.
به طور معمول در بارش های شهابی غنی، حدود صد شهاب را در ساعت می توان مشاهده کرد؛ یعنی به طور متوسط حدود دو شهاب در دقیقه. به این ترتیب، مشخص است که براستی، بارانی از شهاب ها رخ نمی دهد؛ اما در موارد استثنایی، بارش های شهابی استثنایی نیز رخ داده اند برای مثال در بارش شهابی اسدی، گاهی تا ۱۴۰ هزار شهاب در ساعت نیز دیده شده است. در بامداد ۲۷ آبان سال ۱۳۷۸ شمسی در بارش شهابی اسدی، رصد کنندگان در ایران حدود سه هزار شهاب را در یک ساعت شمارش کردند. هر سال، زمین در حدود زمان مشخصی مسیر توده ذرات هر بارش را قطع می کند و بارش شهابی رخ می دهد. در جدول پایین، نام و زمان مهم ترین بارش های شهابی هر سال را مشاهده می کنید.
نام و زمان مهم ترین بارش های شهابی هر سال
رصد دنباله دارها
دنباله دارها، توده هایی از یخ، غبار و ذرات ریز هستند که عمدتا در مدارهایی بیضی و کشیده به دور خورشید می گردند. اندازه هسته اصلی دنباله دارها بزرگتر از چند کیلومتر نیست. اما هنگامی که به نزدیکی خورشید می رسند، به دلیل تابش شدید خورشید، گاز و غبار آن ها جدا می شود و دنباله ای خلاق جهت تابش خورشید تشکیل می شود که ممکن است طول آن به میلیون ها کیلومتر برسد.
هر ساله تعداد زیادی دنباله دار جدید کشف می شود. اغلب آن ها بسیار کم نورند، با دوربین دو چشمی یا تلسکوپ دیده می شوند. بندرت برخی از آن ها به حدی درخشان می شوند که به آسانی با چشم غیر مسلح نیز دیده می شوند. دنباله دارهای درخشان با چشم غیر مسلح به صورت توده ابری به نظر می آیند. گاهی حتی با چشم به آسانی می توان گیسو یعنی توده ابری سر دنباله دار و دنباله را از هم تمییز داد.
سرعت فضایی دنباله دارها بسیار زیاد است و حتی امکان دارد در نزدیکی خورشید به چند ده کیلومتر در ثانیه برسد؛ اما چون میلیون ها کیلومتر از ما فاصله دارند، با چشم غیر مسلح جابه جایی موقعیت آن ها در آسمان در خلال چند ساعت یا حتی چند روز مشخص می شود.
برخی از مردم، شهاب ها را همان دنباله دارها می دانند که البته این اشتباه است. هنگامی که دنباله داری درخشان به نزدیکی خورشید می رسد، ممکن است چندین شب و در مواقعی چندین ماه در آسمان دیده شود. هنگامی که دنباله داری از خورشید دور می شود، درخشندگی آن کاهش می یابد و دنباله آن نیز کوچک و سرانجام ناپدید می شود.
رقابت جالب توجهی میان رصد کنندگان آماتور برای کشف دنباله دارهای جدید وجود دارد؛ زیرا هر دنباله دار جدیدی به نام کاشف یا کاشفانش نامگذاری می شود.
.
با عضویت در کانال رسمی تکرا در تلگرام از آخرین اخبار روز تکنولوژی مطلع باشید.
.
منبع: کتاب مبانی نجوم
عصر تکنولوژی، تکرا
نوشته آسمان شب و صورت های فلکی را بیشتر بشناسید! – قسمت دوم اولین بار در تکرا - اخبار روز تکنولوژی پدیدار شد.
