مهمانان سی‌امین جلسه از سلسله نشست‌های نقد و اندیشه فضای مجازی را فرصتی برای آشنایی‌های قبل از ازدواج دانستند و به‌نوعی این فضا را تسهیل گر ازدواج خواندند اما بر این امر نیز تأکید کردند که این فضا تنها جزئی از یک کل محسوب می‌شود و برای موفقیت، باید سایر فرایندهای ازدواج در فضای حقیقی محقق شود.
سی‌امین جلسه از سلسله نشست‌های نقد و اندیشه با موضوع «همسریابی در فضای مجازی»؛ دلایل و آسیب‌ها با حضور محمدرضا زائری، استاد حوزه و دانشگاه و فعال فضای مجازی، مرضیه ابراهیمی، عضو هیئت‌علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی و مدیر طرح پیمایش ملی خانواده و مهرنوش دارینی، روانشناس بالینی و مدرس دانشگاه برگزار شد.
فضای مجازی باید مکمل فضای حقیقی باشد
در ابتدای این جلسه زائری با تأکید بر اینکه اساساً نه در این موضوع بلکه در هر موضوع دیگری فضای مجازی زمانی که مکمل و یا کمک‌کننده به واقعیت‌های حقیقی باشد کاملاً قابل دفاع است گفت: آنجایی که فضای مجازی می‌آید به‌عنوان مکمل واقعیت‌های حقیقی ظهور و بروز پیدا میکند موفق است؛ اما آنجایی که به هر دلیل ازجمله فقدان و یا ضعف سواد رسانه‌ای فضای مجازی جایگزین فضای حقیقی می‌شود دچار مشکل می‌شویم.
وی افزود: لذا پیش‌فرض گفت‌وگوی ما این است که ما فضای مجازی را باید به رسمیت بشناسیم. باید به‌ضرورت و نیاز و حضور گسترده آن اذعان کنیم، اما این ملاحظه را هم داشته باشیم که فضای مجازی باید مکمل فضای حقیقی باشد. در این شرایط باید این فضا را به‌عنوان موضوعی که در متن جامعه وجود دارد پذیرفت و برای آن برنامه‌ریزی کرد و برای آن تدبیر و فکر کرد.
این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه درباره ازدواج‌های فضای مجازی گفت: یک‌زمانی ما از آشنایی در فضای مجازی حرف می‌زنیم این موضوع کاملاً متفاوت است؛ یعنی از فرایند گسترده ازدواج یک‌بخشی از آن با استفاده از ظرفیت فضای مجازی محقق شده است؛ اما یک‌زمانی هست که می‌گویم کل فرایند ازدواج در چارچوب فضایی اتفاق می‌افتد که می‌تواند همراه با ملاحظات و نگرانی‌هایی باشد.
وی افزود: البته این نگرانی خیلی ربطی به فضای سنتی و دینی ما هم ندارد. اتفاقاً این نگرانی به ضعف سواد رسانه‌ای مربوط است و لذا معتقدم هر جا سواد رسانه‌ای گسترده و بیشتری وجود داشته باشد ما مشکلمان کمتر می‌شود.
راه‌حل فیلتر کردن نیست
در ادامه ابراهیمی گفت: واقعیت این است که تغییر و تحولاتی که در جامعه رخ‌داده است بخش مهمی از آن ناشی از همین تغییر فضای فناورانه است و درواقع ضرورت دارد که برای ابزارهایی که باهدف تسهیل زندگی مردم به وجود آمده، فرهنگ‌سازی و برنامه‌ریزی کرد؛ بنابراین نباید مسائل را سیاه‌وسفید دید و به‌طور قاطع حکم نداد که فضای مجازی باید باشد یا نباشد.
این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه ما برای بررسی فضای مجازی باید یک گروه هدفی داشته باشد تا در خصوص نگرانی‌های آن برنامه‌ریزی داشته باشیم گفت: این نقطه هدف می‌تواند جوانان باشند و بحث همسرگزینی در این فضا تنها یکی از نگرانی‌های ما درباره ارتباط جوانان با فضای مجازی است؛ اما آیا راهکار برای رفع نگرانی‌ها این است که فضای مجازی را حذف کنیم که پاسخ این است که این نگاه، نگاه کوتاه‌مدتی است و در ادامه با راه‌حل‌های همچون استفاده از فیلترشکن بی‌اثر می‌شود.
ابراهیمی افزود: بنابراین به‌جای پرداختن به موضوعات مرتبط با فضای مجازی با رویکردهای حذفی بهتر است این فضا را یک فرصت بدانیم و صدالبته این فرصت‌ها ممکن است تهدیدهایی را هم با خود به همراه داشته باشد.
تنها ۰٫۳ درصد آشنایی برای ازدواج از طریق فضای مجازی است
مدیر طرح پیمایش ملی خانواده در ادامه گفت: اخیر یک پیمایش ملی در کل ایران در حوزه خانواده انجام‌شده است که داده‌های جالبی دارد. بر اساس این داده‌ها هنوز الگوهای سنتی در همسرگزینی الگوهای مهمی است و تنها ۰٫۳ درصد آشنایی افراد برای ازدواج از طریق فضای مجازی انجام می‌شود. اینکه می‌گویم ۰٫۳ درصد معنی آن این نیست که درصد پایینی است پس اهمیتی ندارد. همیشه در جامعه‌شناسی بحث این است که اعداد قابل‌تحلیل است و این اعداد می‌توانند به‌یک‌باره سال‌به‌سال تغییر و روندی رو به رشد پیدا کند.
وی افزود: از سوی دیگر بر اساس همین پیمایش معیارهای همسرگزینی مثل اعتماد و وفاداری- یعنی آن معیارهایی که در الگوهای دینی ما هم مطرح است- همچنان بین نسل جوان کارکرد عمیقی دارد. درنتیجه ما هنوز به مرحله خطر نرسیده‌ایم و می‌توانیم مهارت‌آموزی را شروع کنیم. مرحله خطر هم یعنی اینکه افراد به حدی از فردگرایی نرسیده‌اند که تمام کارکردهایی را که باید در درون خانواده یا فضای حقیقی رخ دهد را در فضای مجازی جستجو کنند و نیازهای خود را از این طریق برطرف کند.
ابراهیمی در ادامه با تأکید بر اینکه باید تعدد کانون‌های همسریابی به رسمیت شناخته شود گفت: باید پذیرفت که وقتی مشارکت اجتماعی زنان افزایش پیدا میکند دیگر فقط مهمانی‌ها محل آشنایی افراد برای امر ازدواج نیست. ممکن است آشنایی‌ها در خیابان یا محل کار و یا حتی در فضای مجازی باشد که بر اساس آمارها، آشنایی‌ها مجازی در میان تحصیل‌کرده‌ها هم بیشتر است.
فضای مجازی تسهیل گر آشنایي‌های شده است
در ادامه این جلسه دارینی بابیان اینکه اگر می‌خواهیم یک تعریفی داشته باشیم از ازدواج اینترنتی باید منظور خودمان را به‌طور دقیق مشخص کنیم گفت: اگر بخواهیم به‌صورت مشخص به موضوع نگاه کنیم، طی کردن فرایندهای آشنایی جزو ضرورت‌های ازدواج است چه به‌صورت سنتی و چه غیر سنتی و امروزه فضای مجازی یکی از فضاهایی است که تسهیل گر ارتباط بین افراد است و می‌تواند فرایند آشنایی را سرعت ببخشد.
وی افزود: اما فی‌نفسه خود پروسه شناخت جوانان فارغ از اینکه چگونه و در چه فضای به آشنایی می‌رسند در هر حالتی ممکن است، آسیب‌های خاص خود را به دنبال داشته باشد؛ اما آسیب فضای مجازی می‌تواند ناشی از اطلاعات نادرست همچون بزرگ‌نمایی و یا سفید نمایی باشد. این در حالی است که افراد پس از آشنایی‌های اینترنتی می‌توانند از طریق دیدارهای حضوری به معیارهای از ارزیابی برسند که اطلاعات داده‌شده قبلی را راستی آزمایی کنند.
در ادامه زائری گفت: قضاوت‌ها و داوری‌های ما درباره خیلی از موضوعات از ازدواج‌های دانشجویی تا ازدواج‌های مجازی عمدتاً ناظر بر نمونه‌هایی است که خودمان در اطراف خودمان دیده‌ایم؛ یعنی اینکه من اگر دو نمونه ازدواج مجازی دیده‌ام که ناموفق بوده حکم می‌دهم که در کل ازدواج مجازی تحت هر شرایطی محکوم به شکست است. منطقاً ما باید عالمانه به قضیه نگاه کنیم و بر اساس آمار و اطلاعات و مستندات علمی حرف بزنیم.
وی افزود: یکی از مهمترین شاخص‌های ازدواج به معنای واقعی و اصیل آن پایداری است. اگر در مقایسه علمی به این نتیجه رسیدم که نسبت پایداری ازدواج‌های مجازی کمتر از ازدواج‌های سنتی است آن‌وقت دیگر نمی‌توانم بر اساس تشخیص فردی خودمان از این نوع ازدواج‌ها دفاع کنیم اما آنچه مشخص است هنوز داده‌های دقیقی در این رابطه وجود ندارد.
فضاهای سنتی برای آشنایی عوض‌شده
این استاد حوزه و دانشگاه بابیان اینکه اگر فضای مجازی تسهیل گر آشنایی باشد کاملاً قابل دفاع است گفت: فضاهای سنتی برای آشنایی عوض‌شده، روابط تغییر کرده است. دیگر در مجلس روضه زنانه مادر شوهر، عروس خود را پیدا نمی‌کند؛ بنابراین فضای مجازی می‌تواند تسهیل گر آشنایی‌ها برای امر ازدواج باشد به‌شرط اینکه باقی روند ازدواج با حمایت خانواده، با نظارت مشاور، با تست و آزمون دقیق، با یک دوره قابل دفاع از آشنایی و با راستی آزمایی همراه باشد نه اینکه طرف دیروز با فردی آشنا شده و فردا خانواده خود را برای ثبت ازدواج به محضر ببرد. نتیجه این نوع ازدواج طلاق است؛ بنابراین اگر آن زمینه بر اساس یک قاعده علمی طی شده باشد اتفاقاً می‌شود از ظرفیت فضای مجازی دفاع کرد.
در ادامه این جلسه ابراهیمی در پاسخ به این سؤال که چه اتفاقی می‌افتد که افراد به سمت ازدواج‌های اینترنتی سوق پیدا می‌کنند گفت: دنیای جدید دنیای است که قاعدتاً با تکثر و تعدد مواجه است و افراد در این دنیا هم انتخاب‌های زیادتری دارند و هم از آزادی عمل بیشتری برخوردارند. در دوران سنتی افراد برای ازدواج یک یا دو نوع انتخاب بیشتر نداشتند و چه‌بسا در جوامع سنتی‌تر تنها یک انتخاب داشتند که آن‌هم از ابتدای تولد مشخص‌شده بوده است؛ بنابراین قاعدتاً وقتی تمام انسان‌ها انتخاب‌های بیشتری داشته باشند احساس بهتری دارند.
جوانان فضای مجازی را بر فضاهای سنتی ترجیح می‌دهند
وی ادامه داد: اما آن چیزی که ما باید در این فضا بپذیریم این است که جوانان این فضا را به فضاهای سنتی ترجیح خواهند داد و اگر خانواده، رسانه، آموزش‌وپرورش و دانشگاه برای چاره‌اندیشی و فرهنگ‌سازی به این مسئله ورود کرد و به این ترجیح احترام گذاشت می‌توان امیدوار بود که می‌شود ازدواج‌های مجازی را در چارچوب و در غالب هنجارهای اجتماعی تنظیم کرد البته در غیر این صورت جوانان راه خود را طی می‌کنند و آنها منتظر همراهی ما نمی‌مانند و درنهایت دست به انتخاب خود خواهند زد.
دارینی در ادامه در پاسخ به این سؤال که آیا فضای مجازی را بستری برای شناسایی می‌دانید یا تهدیدی که جامعه همواره نسبت به آن ابراز نگرانی میکند گفت: اساساً ما فضایی را بدون دستورالعمل آن در اختیار جامعه قرار داده‌ایم. برای اینکه بخواهیم فضای مجازی را تبدیل به بستری برای ازدواج کنیم در وهله اول نیاز داریم به افزایش آگاهی و بعد در اختیار گذاشتن دستورالعملی که مکرراً بر اساس نیاز روز و اتفاقات جامعه به‌روزرسانی شود.
وی افزود: اگر قرار است آشنایی صحیح را ترویج کنیم باید روی دو حوزه کار کرد. نخست آنکه فلسفه ازدواج برای جوانان بازتعریف شود و بعد فرهنگ آشنایی را به آنها یاد بدهیم. همچنین ما باید در فضای مجازی و سایر فضاهایی که ارتباط تسهیل می‌شود به جوانان یاد بدهیم قبل از اینکه دست به انتخاب قطعی بزنند، چگونه عمل کنند و از این فضا چگونه به نفع خودشان استفاده کنند.
زائری در ادامه درباره اینکه آیا جوانان به هشدارها درباره ازدواج‌های مجازی اساساً توجه ای میکند گفت: ما یک نسلی داریم که اطلاعات و آگاهی‌اش افزایش پیداکرده است اما فهم و تحلیلش نه‌تنها افزایش پیدا نکرده بلکه چه‌بسا نسبت به نسل قبلی خود کاهش هم داشته است.
لازم است بین نسل قبلی و جدید دیالوگ برقرار شود
وی افزود: این نسل وسعت اطلاعات زیادی دارد و سبب شده تا شاید به‌نوعی دچار توهم شود که از نسل قبلی بهتر می‌فهمد و همین امر باعث شده آن اعتماد لازم به نسل قبلی را نداشته باشد؛ بنابراین تا زمانی که یک نوع دیالوگ برقرار نشود و این اعتماد ایجاد نشود که اگر حرفی می‌زنیم برای این نیست که خواسته خودمان را تحمل‌کنیم این نسل نمی‌تواند به توصیه‌های نسل قبلی خود اعتماد کند.
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: درعین‌حال باید به این مسئله توجه کرد که نمی‌شود چیزی را به این نسل تحمیل کرد چراکه این نسل برای روزگار جدیدی خلق‌شده است. نکته اصلی این است که اگر بتوانیم دیالوگ مناسب را برقرار کنیم که قرار نیست من از نقطه عزیمت خودم با تو حرف بزنم آن‌وقت می‌توان امیدوار بود که به توصیه‌ها توجه کنند.
در ادامه ابراهیمی گفت: آن چیزی که به نظر من باید موردتوجه قرار گیرد این است که نسل جدید تغییراتی کرده و ادعاهای به حقی دارد و می‌گوید مثلاً در موضوع ازدواج من در کمترین زمان ممکن می‌توانم به داده‌های دست پیدا کنم که درگذشته نیازمند تحقیقات میدانی زیاد و گسترده‌ای از سوی خانواده بود؛ بنابراین غیر از موارد سو استفاده گرایانه فضای مجازی، این فضا امکانات قابل قبولی را فراهم میکند به‌شرط اینکه فرهنگ و آموزش لازم هم داده شود.
کاهش اعتماد عمومی از آسیب‌های فریبکاری در فضای مجازی است
وی در ادامه درباره آسیب‌های احتمالی ازدواج‌های مجازی گفت: یکی از اتفاقاتی که در نسل جدید متأثر از آشنایی یا ازدواج‌های مجازی ممکن است بیفتد، بدبین شدن به جنس مخالف است. چراکه ممکن است مثلاً تصویر پروفایل فردی با تصویر واقعی‌اش همخوانی نداشته باشد و به‌نوعی فریبکاری اتفاق افتاده باشد و بر پایه آن این نتیجه حاصل شود که سایر افراد از جنس مخالف ممکن است در فضاهای دیگر هم دروغ بگویند و دست به فریبکاری بزنند.
این استاد دانشگاه افزود: بنابراین یکی از بحران‌هایی که جامعه می‌تواند دچار آن شود، کاهش اعتماد اجتماعی است. از سوی دیگر به‌تبع آن افراد مشارکت کمتری در فضای اجتماعی پیدا می‌کنند و کاهش مشارکت اجتماعی هم منجر به این می‌شود که ما با پدیده‌ای مواجه شویم به نام کاهش سرمایه اجتماعی.
نمی‌توانیم فضای مجازی را از مردم بگیریم
در خاتمه این جلسه دارینی بابیان اینکه تا زمانی که داخل فضایی مجازی نباشیم متوجه فراوانی مسائل مختلف آن نمی‌شویم گفت: باید برای بسیاری از مسائل فضای مجازی دغدغه داشت و برای آن برنامه‌ریزی کرد و ارائه راهکارهای مناسب را متناسب باسلیقه نسل جدید ارائه کرد تا ما را طرد نکنند. درنهایت باید به این مسئله توجه کرد که ما نمی‌توانیم فضای مجازی را از مردم بگیرم فقط باید یاد بگیرم آن را مدیریت کنیم.
