لایحه مقررات عمومی حفاظت از داده (DATA PROTECTION ACT) در مراحل پایانی تصویب در هیات وزیران است.
رضا باقری اصل، دبیر شورای اجرایی فناوری اطلاعات و رییس کارگروه تعامل‌پذیری دولت الکترونیکی در نشست «صنعت و تجارت هوشمند» که در همایش اقتصاد هوشمند برگزار شد با اعلام این خبر گفت: « تا کنون برای حفاظت از داده‌ها و نحوه حکمرانی آنان ۵ لایحه تدوین شده است که از میان این لوایح لایحه مقررات عمومی حفاظت از داده درمراحل تصویب در هیات وزیران را طی می‌کند.»
او درمورد اقتصاد داده محور گفت: «در ۱۰ سال گذشته رشد نمایه داده‌ها شتابی چون امروز را نداشت. در سال ۲۰۱۰ حجم داده‌های اندازه‌گیری شده در دنیا ۲ زتابایت بود. پیش‌بینی‌ها به این سمت رفت که در سال ۲۰۱۸ حجم داده‌ها به ۱۵ تا ۲۰ زتابایت برسد؛ اما در واقعیت ۳۳ زتابایت رسید. در ۲۰۲۱ برآوردها ۷۴ زتابایت را نشان می‌دهد. برای ۲۰۲۴، ۱۴۹ زتابایت را ثبت می‌کنند.»
او ادامه داد: «نمودارها نشان می‌دهد رشد نمایی داده‌ها از برآوردهای ما بیشتر بوده است. چرا این مقدار بیشتر بوده است؟ به خاطر اینکه داده برآمده از هرنوع تعامل یا رخداد حاصل از فعالیت‌های انسان با انسان، انسان با محیط و انسان با محیط و سیستم است.»
او درمورد بحث ساماندهی داده به تجربه ایران اشاره کرد و گفت: «در کشور ایران هم می‌توان رابطه ملت با دولت را هم تعریف کنیم چون از جنس داده و خدمت است. ما حدود ۵ هزار و ۸۰۰ خدمت داریم. سال ۹۹ هیچ سندی نداشتیم که نشان دهد چند خدمت داریم. الان سندی داریم که با دقت بگوییم که در دولت چند خدمت داریم.»
باقری اصل در ادامه گفت: «تعامل مردم با دولت و رویدادهایی که مردم در تعامل با دولت هستند منجر به تولید داده می‌شود. این موضوع نشان می‌دهد وقتی حجم عمده‌ای از اقتصاد ناشی از فعالیت دولت یا متاثر از دولت است، بنابراین حجم بزرگی از داده‌ها هم متاثر از دولتی بودن است.در اینجا حکمرانی داده تعریف می‌شود و اینکه تا چه میزان کیفیت حکمرانی داده در توسعه نقش ایفا می‌کند و منجر به چه رخدادها و چه سیاست‌ها و استراتژی‌هایی می‌شود.»
او با بیان اینکه باید بین حکمرانی داده و IT GOVERNANCE تفاوت قائل شد، گفت: «وقتی از IT GOVERNANCE صحبت می‌کردیم، پشتیبانی IT از اهداف و استراتژی‌های کسب‌وکار مدنظرمان بود؛ اما در مورد حکمرانی داده بحث نظارت و تعامل مردم، فرآیندها و فناوری اطلاعات در به کارگیری بهینه و درست از داده‌ها به عنوان یک دارایی مهم و پیشبرنده است»
به گفته باقری اصل در دوسال گذشته یا پیش از آن تنها در مورد حکمرانی داده شنیده می‌شد؛ امروز وقتی کشور با کرونا روبرو شد این تعامل چندسویه را برقرار کردند. او در این مورد همچنین مثالی ارائه داد و گفت: «۴۵ هزار نفر از کسانی که کرونای مثبت داشتند و سوار مترو شدند یا مسافرت رفتند، شناسایی شدند و همراهی داده سلامت و داده حمل و نقل از جنس حکمرانی داده است یا وقتی به کسانی که کرونای مثبت داشتند،بلیط در فرودگاه فروخته نشد. این نشان دهنده تعامل چندسویه بین سیستم‌ها و خدمت‌ها است نقش داده در این مورد پررنگ شده است.»
او همچنین بیان کرد: «ما اولین بار سند چهارچوب تعامل‌پذیری دولت الکترونیکی را تهیه کردیم. ما در مسیری بودیم که هم کیفیت و هم تعامل‌پذیری داده‌هایی که در پایگاه اطلاعات اصلی دولت هستند نیز ارتقا پیدا کرد. برای اولین بار دو مرکز داده بزرگ و مرکز ملی تبادل داده افتتاح کردیم. این مرکز امروز حجم عظیمی از داده‌ها را حمل می‌کند. به جای اینکه مردم به دنبال آن داده‌ها باشند، سیستم‌ها داده‌ها را برای مردم فراهم می‌کنند.»
به گفته باقری اصل آمار سال گذشته یک میلیارد و دویست میلیون تراکنش بوده است و به نظر می‌رسد تبادل داده هم در سال جاری پررنگ می‌شود. او همچنین بیان کرد: «سامانه‌ای هم تحت عنوان DATA.GOV برای داده باز کشور راه‌اندازی شد. سامانه‌ای تحت عنوان دسترسی آزاد به اطلاعات راه‌اندازی شد که ۲۰ هزار تقاضای مردم برای دسترسی به داده‌هارا پوشش داد.»
باقری اصل در ادامه اضافه کرد: «کارگروه تعامل پذیری تشکیل دادیم و ۲۱ جلسه برگزار شد. بسیاری از سرویس‌ها را آرزو داشتیم، محقق شود. این سرویس‌ها با توزیع‌شدگی سرویس و دسترس‌پذیری از طریق بخش دولتی و غیردولتی محقق شدند.»
او با اشاره به اینکه باید در بحث داده به آینده هم نگاهی بیاندازیم، گفت: « اصل قضیه این است که باز کردن قفل ارزش داده‌ها در کل اقتصاد را باید در دستور کار قرار دهیم. باید بتوانیم داده و اطلاعات را برای کل اقتصاد به حرکت درآوریم. به این صورت هم کسب‌وکارها و هم دستگاه‌ها مسیر تحول را طی خواهند کرد. ما هم باید به سمت مدیریت یکپارچه داده‌ها حرکت کنیم.چرا دولت باید نقش آفرین اصلی باشد؟ چون اقتصاد هوشمند از مسیر دولت هوشمند می‌گذرد. دولت هوشمند چرخ‌های اقتصاد مبتنی برداده را باز می‌کند.»
سرشماری ثبتی مبنا به حکمرانی شایسته منجر می‌شود
در ادامه این نشست همچنین جواد حسین زاده،رئیس مرکز آمار ایران درمورد سرشماری مدرن گفت: «ما چندسالی است که روی مدرن‌سازی نظام آماری کشور کار کردیم. چون در دنیا با سرعت زیادی در حال گسترش است. شعاری که امسال برای سال آماری گذاشتیم، ورود به قرن جدید با حکمرانی داده‌ها در نظام آماری نوین است.»
او ادامه داد: «در این زمینه دستگاه‌های اجرایی هم کمک بزرگی کردند تا اتفاق خوبی در نظام تولید آمارهای رسمی رخ دهد. حکمرانی شایسته از طریق حکمرانی داده باید صورت بگیرد. ما حداقل ۸ مولفه برای حکمرانی شایسته داریم؛ مسئولیت‌پذیری،شفافیت، پاسخگویی، اجماع‌محوری، فراگیربودن، پیروی از قانون و بهروی از جمله این مولفه‌ها است. اگر می‌خواهیم افزایش کارایی و اثربخشی را در این ۸ مولفه داشته باشیم، باید از آمار و داده به صورت هوشمند استفاده کنیم. در پی آن اقتصاد ما هوشمند خواهد شد یا به نوعی حاکمیت هوشمند را خواهیم داشت.»
به گفته حسینزاده توسعه پایدار و ارتقا کیفیت زندگی و گسترش عدالت حتما با زیرساخت حکمرانی هوشمند تحقق پیدا می‌کند. درحاکمیت هوشمند شفافیت در سطح بهتری است و باعث توسعه خدمات الکترونیکی می‌شود و همچنین تصدی‌گری دولت کاهش پیدا می‌کند. او با بیان اینکه در این حکمرانی از آمار و اطلاعات و دانش وتجربیات استفاده می‌شود، گفت: «من استفاده اینچنینی از داده و امار و شواهد را حکمرانی مبتنی بر شواهد نامگذاری می‌کنم و این حکمرانی بدون توجه به حکمرانی داده امکان پذیر نیست. در حوزه نظام آمار یکی از مهمترین بحث‌ها که هم باعث تولید آمارهای رسمی می‌شود و هم به ارتقای کیفیت نظام آماری کشور کمک می‌کند، تولید داده باکیفیت از طریق روش‌های مدرن و ثبتی مبنا است.»
او در ادامه اضافه کرد: «ما سه روش برای تولید آمار داریم؛ روش سرشماری، روش نمونه‌گیری و ثبتی‌مبنا.در سرشماری از طریق پرسشنامه به همه مردم مراجعه می‌کنیم. در روش نمونه‌گیری به بخشی از مردم مراجعه می‌کنیم و نتایج به کل جامعه تعمیم داده می‌شود. در روش ثبتی‌مبنا به جای مراجعه به خانوارها و کارگاه‌ها و پاسخگویی آنها، به داده‌های آنها که در سامانه پایگاه داده کشور وجود دارد، مراجعه می‌شود.»
آنطور که حسینزاده می‌گوید در شیوه ثبتی‌مبنا هزینه و نیروی انسانی کاهش پیدا می‌کند و زمان کمتری نیاز دارد و در این شیوه داده‌هایی استفاده می‌شود که دستگاه‌های اجرایی به واسطه خدماتی که به ذینفعان خود ارائه دادند، به دست آمده است.
او همچنین بیان کرد: «البته خدماتی که دستگاه‌ها به یکدیگر و به مردم ارائه می‌دهند از نظم کافی برخوردار نیست و ساماندهی نشدند و داده‌های تکراری وجود دارد. استاندارد برای داده‌ها تعریف نشده است. بدون نظارت منسجم فرآیند طی می‌شود. البته الان مجلس و دولت در حوزه حکمرانی داده در حال تدوین قانونی برای نظم بخشیدن به تبادل داده و امنیت آنها هستند.»
حسینزاده با اشاره به اینکه در مصوبه دولت برای انجام سرشماری ثبتی در سال ۱۴۰۰ محقق شد، گفت: «در این زمینه هم ستاد ملی سرشماری نفوس و مسکن تشکیل شد و دستگاه‌ها همکاری خوبی داشتند. در سیستم ثبتی مبنا حداقل باید سه شناسه یکتا داشته باشیم. کد یکتا برای فرد، برای املاک و مستغلات و برای کسب‌وکار. کد فرد و املاک و مستغلات را در کشور وجود دارد؛ اما برای کسب‌وکار وجود ندارد. باید چنین کدی ایجاد شود.»
او همچنین به یکی از نمونه‌هایی که به صورت سرشماری ثبتی مبنا صورت گرفته، اشاره کرد که ثبت جمعیت عشایر بود و گفت: «با تلاقی داده‌های ۱۵ پایگاه و بررسی آنها توانستیم سال گذشته به صورت ثبتی مبنا آمار بگیریم و دیگر سرشماری عشایر به صورت سنتی صورت نگرفت.»
نیاز به بازآفرینی سامانه‌ها داریم
علی یزدیان، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس در سخنان خود درمورد گمرک و حمل و نقل هوشمند با اشاره به اینکه حجم قاچاق کالا در ایران زیاد است و تقریبا تا ۲۵ میلیارد دلار کالا در ایران قاچاق می‌شود، گفت: «متاسفانه قاچاق کالا از مبادی ورودی رسمی مانند مناطق آزاد و مرزها و بنادر صورت می‌گیرد. بسیاری از مسئولان به دنبال این هستند که چرا قاچاق به این صورت انجام می‌شودو وقتی بررسی می‌کنیم درمی‌یابیم که تعداد زیادی سامانه وجود دارد که یا توسعه پیدا نکردند یا به صورت جزیره‌ای فعالیت می‌کنند.»
او ادامه داد: «تعداد این سامانه‌ها کم نیست. از سامانه زنجیره تامین کالا تا سامانه بنادر و گمرک باید درست کار کنند. سامانه تجارت که راه‌اندازی شد،فهمیدیم مشکلات داده‌ای داریم. چند دستگاه متولی این موضوع هستند؟ وزارت اقتصاد، اتاق تعاون و وزارت بهداشت و ستاد مبارزه با قاچاق کالا و سازمان استاندارد و قوه قضاییه و غیره.»
او با بیان اینکه این دستگاه‌ها باید در زمینه قاچاق فعالیت‌هایی انجام دهند، گفت: «در ابتدا زنجیره تامین کالا باید راه‌اندازی شود که حجم عظیمی از بانک اطلاعاتی و سامانه‌ها به هم وصل شود. تعداد زیادی داده در این زنجیره وجود دارد که مستلزم این است تا تحول دیجیتال در همه قسمت‌ها ایجاد کنیم به خصوص بخش حمل و نقل. دنیای حمل و نقل دنیای بزرگی است و به تازگی کامیون‌های خودران و پهپاد آغاز به کار کردند. باید در این زمینه بازآفرینی ایجاد شود.»
یزدیان در ادامه اضافه کرد: «در این حوزه باید داده‌ها به اشتراک گذاشته شود، از کشتی که کالاها را تحویل می‌گیرد تا بندر و حمل و نقل و انبارها خصوصی و عمومی و مصرف کننده‌ها باید داده‌های خود را به اشتراک بگذارند. حمل و نقل هوشمند را توصیه می‌کنیم چون میزان مصرف سوخت را کاهش می‌دهد.»
به گفته یزدیان باید در این زمینه از فناوری بلاکچین استفاده کنیم و اشتراک داده به خدماتی که به مصرف کننده عرضه می‌کنیم، باید وجود داشته باشد. او همچین بیان کرد: «الان در گمرک مشکلات زیادی داریم. از تکنولوژی استفاده می‌کنند و الکترونیکی شده است؛ اما دیجیتالی نشده است و برخی از قسمت‌ها هنوز به صورت دستی کار می‌کنند. در این مورد سیستم‌ها باید یکپارچه شوند.»
اتوماسیون واقعی در دستگاه‌ها ایجاد شود
محسن هاشمی، رئیس هیات مدیره شرکت مگفا هم در ادامه این جلسه گفت: «الان باید برای داده‌هایی که لحظه‌ای تولید می‌شوند، مبنای تصمیم‌گیری را بنا کنیم. ما باید به این سمت برویم که فرآیند اتوماتیک را در دستگاه‌های اجرایی ایجاد کنیم و از حالت‌های دستی و نیمه اتوماتیک و سلیقه‌ای خارج شویم.»
او ادامه داد: «حکمرانی داده در کنار IT governance مقوله‌هایی از حاکمیت یک سازمان و دولت و کسب‌وکار هستند. یک سازمان مالی مبتنی بر داده است و باید خیلی جلوتر از سازمان‌های دیگر باشد؛ اما در عمل اینطور نیست. از کلماتی چون دیجیتالی و هوشمندی استفاده می‌کنیم؛ اما باید بتوانیم عملیات را تکنیک و تکنیک را به استراتژی متصل کنیم.» به گفته هاشمی باید اتوماسیون واقعی در دستگاه‌ها انجام شوند، حتی اگر این اتوماسیون در سطح کوچک انجام شود، حتی اگر یک کشاورز به شهر مراجعه نکند.
آنطور که هاشمی می‌گوید به فکر این باشیم روزی اگر تحریم‌ها برداشته شد، عقب ماندگی تطبیق با قوانین و مقررات و استانداردهای جهانی را چه کنیم؟ وقتی تحریم برداشته شد هیچ سازمانی از نظر داده‌ای حاضر نیست به ما متصل شود. ایا برای اتصال به بانک‌های جهانی آمادگی داریم؟
