ضلع سوم مثلث برمودای کسبوکارهای حوزه فناوری‌های نوآورانه مدت‌هاست تکمیل شده و گویا قرار هم نیست به این زودی‌ها صاحبان این کسبوکارها را خلاص کند. اظهارهای متعدد به مراجع قضایی همچنان دردسر می‌آفریند و این روند چنان ادامه دارد تا بنیانگذاران استارتاپ‌های ایرانی هر روز بیشتر مطمئن شوند که برای بقای کسب‌وکارشان علاوه بر کفش آهنین باید زره آهنین بپوشند و اعصابشان هم از فولاد باشد. کارآفرینانی که یک به یک بابت مسائل مختلف به دادگاه اظهار میشوند و تجربیات تلخی از این شرایط برایشان رقم خورده به طوری که ناامیدی را برای آنها ایجاد کرده است؛ آن هم در سالی که شعار مانع‌زدایی‌ها را به دوش می‌کشد.
مثلث تحریم‌های خارجی، طرح صیانت از فضای مجازی و البته اظهار شدن به مراجع قضایی به دلایل نامعلوم شرایطی را پیش آورده که امید ادامه کار در اکوسیستم فناوری‌های نوآورانه را هر روز کمتر از روز گذشته می‌کند. این شرایط را تصور کنید که قرار است یک روز صبح بدون هیچ پیش‌فرضی ایمیلی از یک غول فناوری ارتباطات جهانی دریافت کنید. این ایمیل نه حاوی پیامی برای افزایش همکاری‌هاست و نه خبری معمولی؛ بر اساس آن فقط این غول دیگر قادر به ارائه سرویس و خدمات به اپلیکیشن شما نیست و آن را از بستر پلتفرم خود حذف کرده است.
شاید ظهر نشده هم اظهاریه دادگاه به دستتان برسد که فلان سازمان و نهاد سرگرمی داخلی از شما شکایت کرده و باید در دادگاه نسبت به حقوق تضییع شده آن پاسخگو باشید. این در حالی است که تمام روز و شب هم نگران بندها و تبصره‌های طرحی می‌گذرد که مدتی است در مجلس شورای اسلامی اصل هشتاد و پنجی شده و معلوم نیست چه زمانی و چطور به تصویب خواهد رسید.
این داستان استارتاپ‌های اکوسیستم فناوری‌های نوآورانه در کشور است. استارتاپ‌هایی که صاحبان آنها افرادی خلاق، باهوش و به روز شده بر اساس نیازها و مطالبات دنیای احاطه شده در فناوری هستند. از طرفی قرار است بر اساس شعار حمایت از تولید داخل تلاش‌ها برای توسعه صنایع داخلی افزایش پیدا کند و از طرفی گویی صنایع و تولید دنیای امروز را همچنان آنطور که باید نشناخته‌ایم یا شاید همچنان باور نکرده‌ایم که صنعت و تولید دیگر فقط صنعت فولاد و دیگر صنایع سخت نیست.
آزادی با قرار کفالت
«شاهین اکبریان طبری»، بنیان‌گذار شرکت مهندسی چهارگون و مدیرعامل پدیدار به تازگی در اکانت توییتر خود خبر داد که فعلا با قرار کفالت دادگاه جرایم رایانه‌ای حکم آزادی او را تایید کرده است. طبری با دریافت اظهاریه‌ای به دادگاه جرایم رسانه‌ای فراخوانده شده بود. همان طور که او در توییتر خود نوشته هیچ توضیحی درباره چرایی اظهارش ارائه نشده و پرونده‌ای که بیش از ۷۰ صفحه دارد در توضیح این موضوع به او ارائه شده است. اما به نظر می‌رسد این پرونده هیچ دلیل روشنی را درباره اظهار او به دادگاه جرایم رایانه‌ای اعلام نکرده است.
چند روز قبل از اظهار طبری به دادگاه جرایم رسانه‌ای، «محمدجواد شکوری مقدم»، مدیرعامل فیلیمو و آپارات هم از سوی صدا و سما مورد شکایت قرار گرفت و در نهایت هم شکوری مقدم به اتهام نشر و پخش آثار متعلق به سازمان صدا‌و‌سیما در فضای مجازی محکوم به پرداخت جزای نقدی شد؛ موضوعی که به زعم او از پاک شدن فیلیمو و آپارات از گوگل‌پلی هم تلخ‌تر بوده است. ناگفته نماند شکوری در آبان سال ۱۳۹۹ هم توسط شعبه ۲۷ دادگاه انقلاب جمهوری اسلامی ایران به دلیل پخش ویدیویی در پلتفرم آپارت مجرم شناخته شده بود.
«مصطفی امیری»، مدیرعامل زرین‌پال هم از دیگر سابقه داران اکوسیستم فناوری‌های نوآورانه است. او نیز چندی پیش به بعد از تبرئه شدن از شکایتی که در دادگاه‌های تهران ثبت شده بود، بر اساس حکم شعبه ۱۰۰ دادگاه کیفری شهرستان همدان به یک سال حبس محکوم شد. ماجرای محکومیت او اما در شرایطی بود که درگاه پرداخت زرین‌پال رقم نزدیک به ۳۹ میلیون تومان را به دلیل مشکوک بودن مسدود کرده بود.
تلاش برای بقا
آنچه امروز در پی این اظهاریه‌ها، مدام نگرانی بیشتری را در بین استارتاپ‌های رواج داده چگونگی مواجهه قانون با آنها است. به نظر می‌رسد قانون‌گذاری و رگولاتوری فعالیت‌های استارتاپی به درستی انجام نشده و همین موضوع هر بار سد جدیدی در مسیر فعالیت آنها ایجاد می‌کند. این موضوع در حالی است که توسعه کسبوکارها امروز بیشتر از همیشه در حوزه‌های مبتنی بر فناوری‌های نوآورانه است. حالا سوال اینجاست که آیا صاحبان این کسبوکارها با وجود همه موانع موجود، همچنان توان، حوصله و قدرت ادامه فعالیت را دارند؟
توییت طبری اما انگار زخم کهنه فعالان اکوسیستم را دوباره باز کرد. هر یک از فعالان اکوسیستم نوآوری کشور از تجربه خود گفتند و این نشان‌دهنده عمر تلاش قانون برای مواجهه با نوآوری است. «حسام آرماندهی» بنیان‌گذار کافه بازار هم با یادآوری توییت ۵ سال قبل خود نوشت: «۵ سال گذشت و در روی همون پاشنه میچرخه.»
«علی آجودانیان»، مدیرعامل ویرگول هم خبر داد که سال گذشته اظهار شده و با قید وثیقه آزاد شده است. «مهدی فاطمیان»، هم‌بنیان‌گذار زیبال هم در توییتی دیگر نوشت: « من یه دوره انقدر اینجا میرفتم و پله ها رو بالا پایین میکردم پرونده ها رو بین بخش های مختلف میدادن جابه جا کنم. پیک داخلی شده بودم.»
اما «سامان فائق»، توسعه دهنده کسب و کار با نقد شرایطی که در روند کارآفرینی کشور جاری شده است در توییت دیگری نوشت: «با این منطقِ محکومیتِ امثال شاهین طبری و جواد شکوری و حسام آرماندهی، چرا وقتی یکی فیشینگ می‌کنه، رئیس بانک مرکزی یا یکی از بانک‌ها که اونجا سوء استفاده اتفاق افتاده رو محکوم نمی‌کنید؟ اونجا قبلاً اسمش عدلیه نبود؟»
توسعه استارتاپ‌ها ادامه دارد؟
وضعیت توسعه کسبوکارهای حوزه فناوری تا جایی دچار پیچیدگی شده که نشستن پای درد دل بنیان‌گذارانشان هیچ دلیلی برای ادامه فعالیت در این حوزه به دست نمی‌دهد، مگر تلاش برای کارآفرینی، خلاقیت و عاشق این حوزه بودن. اما اگر واقع‌بین باشیم همه این عوامل برای ادامه کار و توسعه این حوزه کافی نیست. حقیقت آما قابل توجه مهاجرت جوانانی است که خلاقیت و انگیزه خود را برداشته‌اند و در محیطی دیگر به دنبال توسعه آن هستند.
بحران کبود نیروی انسانی خبره و توانمند هم اتفاقا یکی دیگر از بحران‌هایی است که کسبوکارهای اوکسیستم فناوری‌های نوآورانه با آن مواجه هستند. این خود بیانگر زنجیره معیوبی است که هرقدر ادامه پیدا کند وضعیت استارتاپ‌ها در کشور پیچیده‌تر می‌شود و بن‌بست ادامه کار و فعالیت نزدیک‌تر. این در حالی است که تغییر و تحول در دنیای نوین با بیشترین سرعت ممکن در حال پیشروی است و اگر در مسیر آن پیش نرویم بزرگترین سرمایه ملی کشور، که همان نیروی انسانی است را هر روز بیشتر از دست خواهیم داد.
آگاهی و سکوت در مقابل فرار سرمایه
این موضوع در حالی مورد بی‌توجهی مدام مسئولان و نهادهای مرتبط قرار گرفته که نمایندگان مجلس نیز نسبت به آن هشدار داده بودند. خرداد ماه امسال بود که «مصطفی میرسلیم»، نماینده تهران در صحن علنی مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه ایران رتبه اول مهاجرت نیروی انسانی متخصص به خارج از کشور را دارد، گفت: «به جای استفاده از سرمایههایمان برای چاره جویی مشکلات کشور آنها را در اختیار رقبا می‌گذاریم.»
این عضو کمیسیون اصل ۹۰ مجلس شورای اسلامی در حالی که هنوز آمار ۵۴ درصدی انصراف از انتخاب رشته دانشگاه اعلام نشده بود؛ با بیان اینکه حدود ۳۰ درصد، تحصیل دانشگاهی را رها کرده‌اند، گفت: «این نشان دهنده شکست از نظر سرمایه گذاری دولت برای آموزش عالی است. در واقع ما وقت و بودجه می‌گذاریم اما نتیجه مناسب نمی‌گیریم. چه تعداد از این فارغ التحصیلان به کشورهایی که رقیب ما هستند مهاجرت می‌کنند. در واقع ما نه تنها از سرمایههایمان برای چاره‌جویی کشورمان نمی‌توانیم استفاده کنیم بلکه آنها را در اختیار رقبا می‌گذاریم که از ما جلو بیفتند.»
مهاجرت سرمایه
مهاجرت نیروی انسانی با استعداد فقط از دست دادن نیروی کار ماهر برای کشورهای جهان سوم نیست، بلکه آینده و فرایند پیشرفت کشور است که با خروج هر متخصص به تأخیر می‌افتد. به هر روی خروج افراد نخبه و متخصص از کشور سبب میدان‌داری افراد ناکارآمد می‌شود که نتیجه آن هم چیزی نیست مگر تداوم چرخه‌ی توسعه‌نیافتگی در کشور مبدا می‌شود.
مهاجرت حالا بیشتر از مثلث برمودایی که برای کسبوکارهای حوزه فناری خطر آفرینی می‌کند، بلای جان اقتصاد و مخصوصا اقتصاد دیجیتال کشور شده است. این روند در حالی هر روز سرعت بیشتری به خود گرفته است که نهادهای مسئول از بحران اشتغال کشور آگاه هستند. علاوه بر آن شعار مانع زدایی برای توسعه کسبوکارها همچنان مورد بی‌توجهی قرار گرفته است.
