هوشمندسازی مدارس یکی از اهدافی است که طی چندساله اخیر از سوی وزارت آموزش و پرورش دنبال شده است، این طرح در قالب فرایند دولت الکترونیک در قانون هم دیده شده و قرار است با همکاری وزارت ارتباطات تا پایان سال ۱۴۰۰ به سرانجام برسد، اما ورای عملیاتی شدن یا نشدن این قانون، باید دید، آیا این طرح از اولویت‌های نیاز آموزش و پرورش کشور است یا نه!

 

در شرایط حاضر مشکلات زیادی متوجه نظام آموزش و پرورش و مدارس کشور است و باید بررسی شود که آیا هوشمندسازی مدارس می‌تواند، گرهی از مشکلات موجود باز کند یا چنان‌که برخی معتقد هستند، فعلا مشکلی را حل نمی کند و حتی می‌تواند باعث ایجاد مشکلاتی همچون بی عدالتی در حوزه آموزشی کشور نیز شود.

 

جایگاه هوشمندسازی مدارس در قانون

 

طبق مندرجات برنامه ششم توسعه در بخش بند ICT، باید تا پایان کار دولت دوازدهم امکان دسترسی الکترونیکی به کتب درسی، کمک‌آموزشی،رفع اشکال، آزمون و مشاوره تحصیلی، بازی‌های رایانه‌ای آموزشی، استعدادسنجی و آموزش مهارت‌های حرفه‌ای برای دانش‌آموزان فراهم شود و این موضوع جزو اولویت‌های تصویب شورای عالی فضای مجازی قرار گرفته است. علاوه بر این براساس ماده ۶۹ قانون برنامه ششم توسعه، باید مهارت‌های فنی و اجتماعی به‌صورت رایگان به تمامی دانش‌آموزان شهرهای زیر ۲۰ هزار نفر و روستاها و حاشیه شهرهای بزرگ ارائه شود.

 

هوشمندسازی مدارس شامل چه اقداماتی می‌شود؟

 

هوشمندسازی مدارس سبب می‌شود؛ مدارس سنتی به پایگاه‌هایی پیشرفته تبدیل شوند که از تکنولوژی‌های روز دنیا برخوردارند. چنین مدارسی می‌توانند، منجر به رشد چشمگیر دانش‌آموزان و حتی معلمان شوند و بسیاری از توانمندی‌ها و استعدادهای آنان را تقویت و بالفعل کنند.

 

اما سوال این است؛ مدارس هوشمند از چه تجهیزاتی برخوردار می‌شوند؟ در پاسخ گفته شده، یکی از تجهیزات این مدارس، بردهای هوشمند هستند که جای تخته‌های سیاه یا سفید را خواهند گرفت. این بُردها با استفاده از نرم‌افزارهای مرتبط امکاناتی نظیر نوشتن، ضبط تصاویر و دروس، وارد و خارج ساختن فایل‌های صوتی، تصویری و نوشتاری را فراهم می‌کنند.

 

یکی دیگر از تجهیزات مدارس هوشمند، زنگ هوشمند است که به صورت اتوماتیک تنظیم می‌شود. همچنین دیتا ویدئو پروژکتور از دیگر وسایلی است که در مدارس هوشمند به کار گرفته خواهد شد. این وسیله تصاویر موجود در کامپیوتر را به پرده نمایش یا بُرد هوشمند انتقال می‌دهد و امکان مشاهده تصاویر زنده را برای دانش‌آموزان فراهم می‌کند.

 

در مدارس هوشمند کامپیوتر، لپ‌تاپ و تبلت‌های هوشمند به صورت روتین استفاده می‌شود و امکان نصب برنامه‌های مختلف را برای ارتقای سطح علمی دانش‌آموزان فراهم می‌کند.

 

دستگاه حضور و غیاب، وسیله دیگری است که در مدارس هوشمند استفاده می‌شود و ورود و خروج دانش‌آموزان و کارکنان مدارس را ثبت کرده و اطلاعات ورود و خروج دانش‌آموزان را نیز در اختیار اولیا قرار می‌دهد.

 

علاوه بر این‌ها ساختمان مدارس هوشمند دارای سیستمی هوشمند است که برای مدیریت مصارف انرژی و کنترل نور، دما، نشت آب، اطفای حریق و ... مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 

هوشمندسازی مدارس در اولویت‌های ٱخر قرار دارد

 

علی ساری (عضو کمیسیون اجتماعی مجلس) در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا در پاسخ به این سوال که آیا زمانبندی و شرایط مناسبی را برای هوشمندسازی مدارس انتخاب کرده‌ایم؟ می‌گوید: اکنون زمان مناسبی برای اجرای چنین طرح‌هایی نیست. "برنامه‌ریزان کشور باید اول ببینند که در استان‌های ما در واقعیت چه می گذرد! آیا اصلا در برخی نقاط دورافتاده کشور مدرسه‌ای وجود دارد؟! استان‌هایی هستند که کشور را تغذیه می کنند، اما از حقوق اصلی خود محروم هستند.

 

ساری می‌افزاید: گرچه خود را در سطح هوشمندسازی مدارس بررسی می کنیم، اما در بخشی از کشور به تعداد کافی معلم در اختیار نداریم یا معلمانی داریم که مطالباتشان پرداخت نشده است. ما نیاز به معلمانی داریم که دغدغه‌ اصلی آنان دانش آموزان باشد، اما وقتی مطالبات مالی آنان پرداخت نمی‌شود، چگونه می‌توان از آنان چنین انتظاری داشت؟ مسوولان و برنامه‌ریزان آموزش و پرورش باید به اولویت‌های نیاز کشور در این حوزه توجه کنند و از این منظر هوشمندسازی مدارس در اولویت قرار ندارد.

 

به‌تازگی بررسی استیضاح وزیر آموزش و پرورش هم در دستور کار مجلس قرار گرفته است. اجرا نکردن سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، اجرا نشدن نظام رتبه‌بندی معلمان، بی‌دقتی در کتب درسی، پرداخت نکردن مطالبات فرهنگیان و بی‌توجهی به مشکلات رفاهی آنان، بی‌توجهی به معلمان حق‌التدریس و کارشکنی در مسیر قانونی کردن به‌کارگیری آنها، نبود ضابطه در انتخاب مدیران و عدول از قانون، کاهش اعتبارات آموزش و پرورش به دلیل پیگیری نکردن و سوءمدیریت در تاثیرگذاری در دولت، کاهش شدید اعتبارات سازمان نوسازی مدارس، تضعیف دانشگاه فرهنگیان و بی‌توجهی و ناتوانی در اجرای برنامه‌های ارائه شده به مجلس از جمله محورهای این استیضاح است. اما در محورهای اصلی استیضاح و انتقادات نمایندگان مجلس نیاز به هوشمندسازی مدارس مطرح نیست.

 

هوشمندسازی مدارس، مصداق بی‌عدالتی

 

یکی دیگر از انتقاداتی که به هوشمندسازی مدارس وارد می‌شود این است که تا مدتی طولانی چنین امکانی برای همه مدارس کشور مهیا نخواهد شد و بنابراین ایجاد این امکان برای تعداد محدودی از مدارس، بحث عدالت آموزشی را مختل می‌کند.

 

کارن خانلری (عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس) در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا می‌گوید: در کشور مناطق محرومی وجود دارند که از امکانات آموزشی معمولی هم برخوردار نیستند. بنابراین بحث هوشمندسازی مدارس نمی‌تواند عدالت آموزشی را محقق سازد.

 

این بی‌عدالتی تنها به دوران مدرسه یا حتی دوران آموزش دانش‌آموزان هم محدود نمی‌شود؛ چراکه این دانش آموزان قرار است، در آینده وارد رقابتی تحت عنوان کنکور شوند و از هر مدرسه و منطقه‌ای که هستند، یک آزمون واحد از آنان گرفته شود؛ بنابراین افرادی که در بهترین مدارس تهران تحصیل کرده‌اند، با کسانی که در محروم‌ترین مناطق کشور زندگی می‌کنند و در گوشه‌ای از یک چادر درس می‌خوانند، در یک کنکور شرکت می‌کنند و پرواضح است؛ دانش آموزان تهرانی چقدر راحت‌تر به دانشگاه وارد می‌شوند و تازه این بی عدالتی تا پس از دانشگاه و یافتن شغل و سایر شئونات اجتماعی هم تاثیر می‌گذارد.

 

خانلری، نماینده مردم ارامنه شمال کشور می‌گوید: بحث مدارس هوشمند در کنکور، دانشگاه و سابقه تحصیلی دانش‌آموزان نیز تاثیر می‌گذارد؛ چرا که بچه‌ها در شرایط یکسان آموزش نمی‌بینند، اما در آزمون واحد با شرایط یکسان شرکت می‌کنند. بنابراین مدارس هوشمند نه تنها در مرحله آموزش، بلکه در سال‌های پس از مدرسه نیز با اصل عدالت در تضاد است.

 

بودجه‌ای که به خیلی دردها می‌خورَد

 

طبیعتا هوشمندسازی مدارس نیاز به بودجه‌ای گزاف خواهد داشت. در تبصره 18 بخش‌های هزینه‌ای بودجه سال جاری (97)، نمایندگان مجلس شورای اسلامی به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات اجازه دادند، از طریق سازمان توسعه‌ای و شرکت‌های تابعه خود نسبت به مشارکت خصوصی- عمومی داخلی و خارجی به‌منظور انجام پروژه‌های دولت الکترونیک و توسعه خدمات الکترونیکی از جمله هوشمندسازی مدارس اقدام کند.

 

اگر فقط هزینه موردنیاز برای تبلت‌های هر کلاس به‌علاوه بُرد هوشمند را در نظر بگیریم، متوجه خواهیم شد که لازم است حداقل بالای 40 تا 50 میلیون تومان هزینه شود. اگر در مرحله پایلوت قرار باشد، تنها چند هزار مدرسه هوشمندسازی شود، برای هر مدرسه با چندین کلاس هزینه‌ای بالا مورد نیاز است. البته پیش از این مدارس برای هوشمندسازی اقدام به دریافت هزینه از خانواده‌ها می‌کردند که در برخی موارد این مسئله منجر به شکل‌‌گیری اعتراضاتی می‌شد. بنابراین در بودجه سال 97 قرار شد؛ هزینه هوشمندسازی مدارس به عهده وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات قرار گیرد.

 

بنابراین با توجه به نیاز گسترده بودجه‌ای در بخش‌های مختلف کشور و کمبود بودجه در آن‌ها آیا صلاح است، مدارس کشور به سمت چنین جهشی حرکت کنند؟ در شرایطی که بسیاری از مناطق کشور از مدرسه مناسب برخوردار نیستند و مطالبات فرهنگیان به درستی پرداخت نمی‌شود، آیا می‌توان به موارد لوکسی مثل هوشمندسازی مدارس پرداخت؟ آیا در شرایطی که تهیه کتاب و دفتر برای بسیاری از دانش آموزان با دشواری همراه است، باید برای خرید تبلت بودجه تخصیص داده شود؟! آن هم در شرایط تحریم‌های فعلی و گرانی قیمت ارز که قیمت وسایل و تجهیزات هوشمند را چند برابر کرده است.

 

هوشمندسازی بر تن مدارسمان نمی‌نشیند

 

اگر ایران کشوری پیشرفته بود، اگر همه کودکان و نوجوانان کشور از مدارسی با امکانات مناسب برخوردار بودند، اگر منطقه محرومی در کشور وجود نداشت، اگر محتوای کتب آموزشی همانند بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته کاربردی و بدون اشکال بود، اگر کودکان در مدرسه می‌آموختند، چگونه زندگی کنند و زمینه‌های مهارتی برای مشاغل مختلف را کسب می‌کردند، اگر معلمان از کیفیت علمی مناسبی برخوردار بودند و حقوق و دریافتی آنان آنقدر مناسب بود که بیشتر همّ و غم خود را روی تربیت و آموزش دانش‌آموزان بگذارند و دغدغه مالی نداشته باشند، اگر معلمان کشور آنقدر آموزش‌دیده بودند که توانایی استفاده از فناوری‌های نوین را داشتند و اگر خیلی اگرهای دیگر در کشور محقق شده بود، هوشمندسازی مدارس طرحی بی‌نظیر بود که هیچ اشکالی از آن نمی‌شد گرفت.

 

اما در حال حاضر حتی سطح علمی معلمان برای استفاده از فناوری‌های نوین مناسب نیست و با مشکل آموزش آنان هم مواجهیم. پیشرفت به صورت پله‌پله اتفاق می‌افتد و ما هنوز پله‌های پایینی را طی نکرده‌ایم؛ بنابراین صعود به پله‌های بالایی پرشی را می‌طلبد که خالی از ریسک نخواهد بود. به نظر می رسد بیشتر تلاش داریم با هوشمندسازی، لباسی عاریتی را به تن مدارس کنیم که با قواره‌های آن‌ها جور درنمی آید و بر تنشان خوش نمی‌نشیند.

سال‌هاست بحث هوشمند‌سازی مدارس تهران به‌عنوان یکی از اهداف کلی آموزشی از طریق چندین پروژه مختلف دنبال می‌شود. حالا و بر‌اساس اعلام مسوولان چیزی حدود یک سوم مدارس تهران هوشمند هستند، هرچند هنوز از جهت تعریف هوشمندی نیز اختلافاتی وجود دارد. هرچند بسیاری تصور می‌کنند تجهیز به کامپیوتر و تبلت عنوان هوشمندی را بر یک مدرسه می‌نشاند؛ اما بدون تغییر در محتوای دروس نمی‌توان انتظار تغییری در مدل آموزش داشت.

 

رشد هوشمند‌سازی مدارس

مسوولان هوشمندسازی مدارس تهران اعتقاد دارند که با بودجه خوبی که در اختیار گرفته‌اند، توانسته‌اند رشد خوبی در این زمینه داشته باشند. زهرا تیموری، مسوول هوشمندسازی مدارس شهر تهران در گفت‌وگو با «ایسنا» با بیان اینکه امسال رشد بسیار خوبی در زمینه هوشمندسازی داشتیم، گفته است: به‌رغم اینکه سال گذشته بودجه خاصی دریافت نکرده بودیم، اما برای امسال از طرف سازمان بودجه، بودجه خوبی در اختیارمان قرار دادند و فعلا تعداد مدارس هوشمند پیشرفته ما افزایش پیدا کرده و از ۳۹۲۱ مدرسه که در شهر تهران داریم، ۱۱۵۲ مدرسه هوشمند هستند.

 

وی با اشاره به چهار سطح هوشمندسازی اظهار کرد: یک سطح گواهینامه است؛ اگر مدیر مدرسه‌ای علاقه‌مند باشد در زمینه هوشمندسازی کار کند و گام بردارد، کلاس‌هایش را به امکاناتی مانند ویدئوپروژکتور و کیس مجهز کرده و معلم‌هایش را ترغیب ‌کند به سویی بروند که از تولید محتوا و مولتی‌مدیا در آموزش استفاده کنند و همکاران و دانش‌آموزان را ترغیب ‌کند و برایشان کلاس آموزشی بگذارد؛ این سطح گواهینامه است. اگرچند کلاس هم تجهیز شود، ما سطح گواهی را می‌دهیم.

 

مسوول هوشمندسازی مدارس شهر تهران ادامه داد: سطوح هوشمندسازی شامل سطح مقدماتی، میانی و پیشرفته می‌شود که یعنی مدارس از نظر تجهیزات نرم‌افزاری و هم سخت‌افزاری به سقف می‌رسند و از تجهیزات استفاده می‌کنند. در سطح مقدماتی همه کلاس‌ها باید هوشمند باشند و از شبکه استفاده ‌کنند. در سطح میانی علاوه بر اینکه تمام کلاس‌ها هوشمند است و از شبکه استفاده می‌شود، آزمایشگاه و کتابخانه تجهیز است، از آزمایشگاه‌ و کتابخانه مجازی هم استفاده می‌کنند.

 

تیموری درباره سطح پیشرفته نیز توضیح داد: در این سطح تمام اطلاعات مدرسه در سرور مرکزی هست و هر معلمی اگر حتی یک روز هم غیبت داشته باشد، می‌تواند از آن اطلاعات استفاده کند و از نظر سخت‌افزاری کامل‌ و از نظر نرم‌افزاری هم تمام همکاران مسلط به IT هستند و فعالیت می‌کنند. آنها سرور مرکزی دارند، در سیستم‌شان هم شبکه به‌صورت وای‌فای و هم به‌صورت کابلی وجود دارد. دیتاها بین همه همکارانی که در مدرسه هستند، به نوعی اشتراک‌ گذاشته می‌شود، همه اتوماسیون داخلی و سطح دسترسی به اطلاعات را دارند و در سیستم حضور و غیابشان، ورود و خروج دانش‌آموز از طریق سیستمی بررسی می‌شود.

 

وی افزود: حتی در چند مدرسه سیستم تبلت‌محور را در پیش گرفتند. دانش‌آموزان در سایت و اتاق‌های سمعی بصری بسته به نوع کلاس اگر که الکترونیکی باشد، می‌توانند از تبلت هم در کلاس استفاده کنند. شاید در کل تهران ۱۰ کلاس داشته باشیم که با تبلت کار می‌کنند. معلم در حال درس دادن روی تخته یک تولید محتوا مطرح می‌کند و دانش‌آموزان می‌توانند روی تبلت سوالات را پاسخ دهند.

 

تعریف‌ها و نیازهای متفاوت

طی سال‌های اخیر تعریف‌های گوناگونی از هوشمندسازی مدارس ارائه شده است. با این حال به گفته مرتضی امین زاده یک کارشناس آموزشی با زیرساخت‌های نامناسب نمی‌توان یک پلت‌فرم آموزشی ایجاد کرد. او به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: کودکان امروز از جهت آشنایی و مهارت‌های دیجیتالی بسیار آماده‌تر از نسل‌های قبل هستند و همین زمینه را برای عرضه پلت‌فرم‌های نوین در عرصه آموزش مهیا می‌کند با این حال بخش عمده نبود ساختار یکسان و مدون کار را پیچیده کرده است. نکته این است که توسعه یک پلت‌فرم نیازمند توسعه دهندگان متبحر و شرکت‌های نرم‌افزاری فعالی است که دراین عرصه سابقه داشته باشند. در مورد ایران شاهد چنین فضایی نیستیم. امین زاده تعریف متوازن از مدارس هوشمند را آزادی معلمان در تغییر دروس و استفاده‌های بسته‌های متنوع آموزشی، شیوه‌های جدید دسترسی به محتوای دروس در هر لحظه ( در خانه یا هر محل دیگر) و ایجاد رابطه بین چرخه آموزش از دولت و نهادهای آموزشی پایین و بالادستی گرفته تا مدارس و لابراتوارها می‌داند.

 

از سوی دیگر بازیگران بازار آموزش در کشور نیز در این چرخه نقش ویژه‌ای دارند. بازیگرانی که بسیار زودتر از خود دولت مدل‌های تازه آموزشی را عرضه کرده‌اند و به لطف توسعه وب و تکنولوژی‌های ارتباطی ( به خصوص رشد سرعت اینترنت موبایل) با استقبال مناسبی از سوی بازار نیز روبه‌رو شده‌اند. هرچند بخش عمده محتوای عرضه شده آنها برای گروه‌های سنی بعد از تحصیلات اولیه است؛ اما مسیر پیموده شده توسط آنها می‌تواند در تدوین و طراحی سیستم توسعه آموزشی رسمی نیز مورد توجه قرار گیرد. علی تاج الدین یک کارشناس شبکه‌های آموزشی می‌گوید: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های هوشمند‌سازی درجه‌بندی محتوای رسانه‌ای دیجیتال است. اینکه صرفا یک اتاق را به چند کامپیوتر یا برای یک مدرسه یک سایت یا دیتابیس محتوایی ایجاد کنیم نه دانش‌آموزان را هوشمندتر می‌کند نه در تعریف‌های فعلی اساسا تاثیری در مدل آموزش دارد.

 

در واقع سخت‌افزار در مرحله دوم و حتی اخیرا در مرحله آخر هوشمندسازی قرار دارد.  تاج الدین می‌افزاید: استفاده از تکنولوژی‌های جدید رایانش ابری می‌تواند پاسخ تکنولوژیک مناسبی برای نیاز به هوشمندسازی مدارس باشد. در سیستم مبتنی بر سخت‌افزار بخش عمده تمرکز و انرژی صاحبان و مدیران مراکز آموزش صرف موضوع سخت‌افزار می‌شد؛ در حالی که حالا بر اساس مدل رایانش ابری منابع سازمانی روی سرورهای شرکت بیرونی قرار می‌گیرد و چندین مزیت مختلف هم برای مدیران ومعلمان وهم برای دانش‌آموزان ایجاد می‌شود.

 

محتوا برنده است

تامین سخت‌افزار بدون توجه به محتوای آموزشی بزرگ‌ترین چالش توسعه دیجیتالی مراکز آموزشی است. امین زاده می‌گوید: واقعیت کشور ما این است که هرچند در زمینه واردات تجهیزات دیجیتالی و حتی به کارگیری و سفارش نرم‌افزارهای خاص موفقیم در توسعه محتوای جذاب به خصوص از طریق مدل‌های جدید آموزشی مانند Game تجربه‌ای نداریم. او معتقد است: برخلاف تصور که بسیاری هزینه هوشمندسازی را صرفا به تجهیزات سخت‌افزاری نسبت می‌دهند بخش عمده هزینه باید در حوزه تولید محتوا انجام شود. نبود شرکت‌های تولید محتوای دیجیتالی قدرتمند نتایج ضعیفی را به بار می‌آورد.  به نظر می‌رسد شاخص‌های هوشمندسازی نیز حالا صرفا به تجهیز سخت‌افزاری خلاصه شده است این چیزی است که حتی امروزه در صفحات سایت برخی مدارس نیز به چشم می‌خورد با این حال کارشناسان معتقدند چنین مدلی در بهترین شرایط الکترونیکی کردن مدل است و نام آن را نمی‌توان هوشمندسازی گذاشت.