دولت به دنبال ایجاد بستر لازم براى رشد اکوسیستم استارت‎آپى است. حتی در این میان، رئیس‌جمهوری چند هفته قبل با تعدادی از مدیران استارت‌آپ‎‌ها ملاقات کرد تا حمایت خود را از فعالیت اقتصادی در این بخش نشان دهد. اما به‌رغم رشد استارت‌آپ‌ها طی یک دهه گذشته حالا اکثر استارت‌آپ‌ها این روزها حال خوشى ندارند و موج امیدی که در فضای استارت‌آپی به وجود آمده بود با نبود رونق کسب و کارهای این بخش (یا حداقل رونق و رشد پیش‌بینی شده) به سمت فضای نامشخصی در حال حرکت است. طی سال‌های اخیر نه‌تنها میزان سرمایه‏گذاری جسورانه یا VC در این فضا روند نزولی پیدا کرده، بلکه دیگر شاهد شکل‎گیری خوشنامی از جنس نسل اول استارت‎آپ‎ها نیستیم. از نظر رضا زرنوخی، مدیرعامل صندوق توسعه تکنولوژی ایران، نسل اول استارت‎آپ‎ها برخاسته از ایده‎هایی بودند که در آن زمان توجیه اقتصادی داشتند و در حال حاضر اشباع شده‌اند و تکرار همان ایده‎ها جذاب نیست. از طرفی، ایده‌های ناب و نوآوری‌ها قدری محدود شده است.

زنگ خطر برای سرمایه‌گذاری جسورانه

وی به «دنیای اقتصاد» گفت: در مراحل اولیه رشد این استارت‌آپ‎ها، جامعه سرمایه‎گذاری کشور هیجان زیادی برای حمایت مالی از این کسب‎وکارها داشت و وارد شد. اما تاکنون هنوز شاهد بازدهی اقتصادی از محل فروش این استارت‎آپ‎ها یا تقسیم سود آن نبوده است.در واقع، عایدی نداشتند. بنابراین، لازم است برای جذاب شدن فضای استارت‎آپی کشور یک شوک مثبت وارد شود. برای نمونه، یک یا دو استارت‎آپ وارد بورس شوند. البته در حال حاضر، چند استارت‌آپ در تلاشند که به این مرحله برسند. اما برخی از آنها تا سازماندهی ساختار مالی و شفاف‌سازی گزارش‌های مالی، آماده کردن گزارش‌های مالی و اجرای استانداردهای بورس، هنوز کار دارند. علاوه بر این، بازار سرمایه ما فضای سنتی دارد و از شرکت‌هایی استقبال می‌کند که در صورت‌های مالی دارایی‌های فیزیکی یا نقدینگی خوب دارند و چند سال متوالی سودده بوده‌اند. در شرایط فعلی سازمان بورس هنوز تغییری برای پذیرفتن استارت‎آپ‎ها ایجاد نکرده است. در نهایت اینکه نوسانات ارزی و کاهش ارزش پول ملی در سال‎های اخیر باعث شده یک فضای محافظه‌کاری و نااطمینانی در کل بازار سرمایه شکل بگیرد و سرمایه‎گذاران بیشتر به دنبال بازارهای کم‎ریسک و زودبازده باشند. در این میان، سرمایه‎گذاری روی استارت‎آپ‎ها که پس از ۷ تا ۱۰ سال به بازدهی می‎رسند، جذابیت بسیار کمتری نسبت به بازار طلا، ارز، مسکن و سهام دارد.

 

سرمایه‌گذارانی که سرمایه‌گذاری نمی‌کنند

بهبود اکوسیستم استارت‌آپی بی‎تردید منوط به ارائه ایده‎های نوین و جذاب است که بتواند سرمایه‌گذار VC را برای تامین سرمایه متقاعد کند، اما زمانی این ایده‌ها به مرحله تجاری‌سازی و نقطه خروج می‎رسند که توسط یک تیم سرمایه‎گذاری متخصص در یک فرآیند صحیح حمایت مالی و هدایت شوند. در حال حاضر، نزدیک به ۵۰ صندوق سرمایه‌گذاریVC در کشور وجود دارد. مدیران این صندوق‎ها با تیم‌های استارت‌آپی زیادی جلسه برگزار و طرح‌های آنها را ارزیابی می‌کنند. اما تعداد سرمایه‌گذاری اجرا و معاملات بسیار اندک است. در واقع، تعداد صندوق‎های فعال از ۵ عدد فراتر نمی‌رود. عمده میزان سرمایه‌گذاری دو تا سه میلیارد تومان بوده و کمتر صندوقی معاملات با ارزش بیش از ۱۰ میلیارد تومان را انجام می‎دهد. از نظر ایمان عقیلیان، کارشناس حوزه سرمایه‎گذاری VC، صندوق‎های سرمایه‎گذاری جسورانه در فضای استارت‎آپی کشور دو ضعف بزرگ دارند. نخست اینکه صندوق‌ها موفق نشدند جایگاه Limited Partner یا LP (سرمایه‎گذار با مدیریت و اختیارات محدود) را تعریف کنند و رابطه بین آن و Partner General ایجاد کنند.

 

 Partner General یا GP، یک شرکت تضامنی است که تحت اسم مخصوصی برای امور تجارتی بین دو یا چند نفر با مسوولیت تضامنی تشکیل می‌شود و اگر دارایی شرکت برای تادیه تمام قروض شرکت کافی نباشد، هر یک از شرکا مسوول پرداخت تمام قروض هستند. وی ادامه داد: در چند سال اخیر شاهد بودیم که هر شرکتی که سرمایه‌ای در اختیار داشت و مدیریت سرمایه می‌کرد، اعلام کرد صندوق VC تاسیس کرده، این رویه نادرستی است. VC یک کار تخصصی است و نیاز به افراد متخصص در این حوزه دارد. VCها باید به‌صورت تخصصی در قالب یک GP فعالیت کنند و بتوانند صاحبان سرمایه‌های بزرگ (در قالب LP) را متقاعد سازند که به آنها اعتماد کنند و سرمایه را در اختیار آنها قرار دهند تا VCها از محل این منابع سرمایه‌گذاری کرده و منافع ایجاد کنند. اما در بازار سرمایه‌گذاری VC کشور ما، جایگاهLP تعریف نشده است. هر فرد یا شرکت صاحب سرمایه می‌خواهد در قالب یک GP سرمایه‌گذاری کند و عجله دارد که زود عایدی آن را دریافت کند. خواسته‌ای که امکان تامین آن در کوتاه‎مدت در فضای استارت‎‎آپی ممکن نیست. در نهایت، سرمایه‌گذار از ادامه همکاری انصراف می‌دهد. باید به صندوق‌های سرمایه‌گذاری کمک کنیم جایگاه LP شکل بگیرد. آنها به صندوق‎های VC اعتماد کنند تا فعالیت این صندوق‌ها به شکل حرفه‌ای انجام گیرد.

 

از نظر این کارشناس حوزه سرمایه‎گذاری، یکی دیگر از ضعف‌ها در بازار سرمایه به نقش سرمایه‌گذاری مشترک یا lead investor برمی‎گردد که هنوز در بازار شکل نگرفته است. lead investor، سرمایه‌گذاران خصوصی هستند که بزرگ‌ترین سهام را در دست دارند و مدیریت تامین مالی و مشارکت فعال در پروژه کلی بر عهده آنها است.VCها تمایل دارند تمام معامله‌‌ها در حوزه‎های مختلف را خودشان به تنهایی مذاکره کنند. در حالی که در اکوسیستم‎های بالغ‌تر هر VC در تعداد محدود حوزه تخصصی دارد و از طریق شبکه معاملات به VC‎های مربوطه هدایت می‎شود. در واقع، ارزیابی از طریق VC تخصصی انجام می‌گیرد و در صورت جذاب بودن در نقشlead investor سرمایه را به‌صورت جمعی جذب می‌کنند. سایر VCها که در سرمایه‎گذاری مشارکت می‎کنند، درخصوص مذاکره و ارزش‌گذاری به VC متخصص به‌عنوان سرمایه‌گذار هدایت‌کننده یا lead investor اعتماد می‌کنند. اما این سازوکار در کشور ما شکل نگرفته است. در این شرایط VCها رشد نمی‎کنند و توان مالی کافی ندارند، تعداد و میزان سرمایه‎گذاری‌ها کم می‎شود.

 

دولت: از حمایت تا دخالت

سرمایه‎گذاران و VCهای خصوصی بازیگران بلندمدت اکوسیستم استارت‎آپ‎ها هستند. در واقع، بخش خصوصی اجرای واقعی‎تری از اقتصاد را نمایش می‌دهد. انتظار می‌رود این بخش بتواند اتفاقاتی را در این بخش رقم بزند. اما در سال‎های اخیر استارت‎آپ‌ها متولیان متعددی پیدا کرده‌اند. در واقع، دولت درصدد است از برند استارت‌آپ‎ها برای کارآمدی خودش استفاده کند. به هر حال، استارت‌آپ‎ها در چند سال اخیر توانستند جو امید و کارآفرینی و نوآوری را در نسل جدید ایجاد کنند و رشد و موفقیت آنها مشهود بوده است. اتفاقی که در صنایع و بخش‎های دیگر به ندرت دیده می‎شود. از طرفی، فعالیت استارت‎آپ‎ها مبتنی بر نیروی انسانی به ویژه نخبگان بوده و این نکته همیشه برای دولت وسوسه‎برانگیز است تا در این حوزه وارد شده و مانور تبلیغاتی انجام دهد. از نظر رضا زرنوخی، مدیرعامل صندوق توسعه تکنولوژی ایران، وسوسه استفاده از فرصت رشد استارت‌آپی دولت را مایل به دخالت در این فضا می‌کند. به‌طوری‌که نهادی را ایجاد کرده و پول اندکی را به اکوسیستم تزریق می‎کند، اما زمانی که زمینه فعالیت‎ها گسترش پیدا می‌کند، دیگر سرمایه دولت و از طرفی قوانین دست‎وپاگیر آن راهگشای ادامه فعالیت کسب‎وکارهای نوپا نیست.

 

این رفتار دو خطر بزرگ برای اکوسیستم استارت‎آپی کشور دارد. نخست آنکه زمانی‌که سرمایه‌گذاران خصوصی شاهد حضور و دخالت دولت هستند، وارد بازی نمی‌شوند. از طرفی، از آنجا که دولت به دنبال بهره‎برداری تبلیغاتی است و وام‎های کم‎بهره یا بلاعوض می‎دهد، استارت‌آپ‎ها نیز وسوسه می‌شوند سراغ دولت بروند. زیرا دولت دنبال سوددهی نیست. درنتیجه، آنها دولت را به VCهای خصوصی ترجیح می‌دهند. تا زمانی که دولت پرچمی برای حمایت از استارت‌آپ‌ها بلند کرده و دنبال ادبیات جدید از جمله شرکت تحقیقاتی و بعد شرکت دانش‌بنیان باشد تا طرح‌های متعدد رونمایی کند، اکوسیستم را گمراه کرده و اثر منفی دارد. به گفته وی، دولت‌ها معمولا رویکرد بلندمدت ندارند و مایلند در دوره کاری خود به نتیجه برسند، بنابراین به دنبال حمایت از استارت‎آپ‎ها هستند و کمتر به VCها توجه دارند. در کشور ما سیاست‌های تشویقی برای دلگرم کردن و حمایت از سرمایه‎گذران VC وجود ندارد. همه دوست دارند به استارت‌آپ توجه کنند. در واقع، دولت به جای ایجاد طرح‎هایی که صرفا از استارت‎آپ‎ها حمایت می‎کنند، باید به دنبال قانون ثبات اقتصادی و بهبود فضای کسب و کار عمومی باشد تا در بستر آن سرمایه‎گذاری‌های VC و به دنبال آن استارت‎آپ‎ها موفق شوند. باید قانون شفاف‎سازی اقتصادی وضع شده و مانع از رانت‌خواری شود. در این شرایط سرمایه‌گذاری جسورانه و ریسک‌پذیر هم بیشتر وارد خواهد شد. در صورت انزوای سرمایه‌گذاران VC، سرمایه‎ها وارد سایر بازارهای سرمایه می‎شوند یا از کشور خارج می‎شوند، ایده‎ها از بین می‎روند، نخبگان مهاجرت می‎کنند و در نهایت اکوسیستم استارت‎آپ‎ها ضعیف می‎شوند.